Te Tauākī Te Ara Paerangi: Te Tāmau i Te Tiriti o Waitangi

Ko tā te tuhinga nei he whakarāpopoto i ngā āhua e tautokona ai, e whakaoratia ai te Tiriti o Waitangi/The Treaty of Waitangi (Te Tiriti) e Te Ara Paerangi puta noa i tana hōtaka mahi, ana mahi me ana haumi i roto i te rāngai Rangahau, Pūtaiao me te Auahatanga (RSI).

Tukua mai te 'Tauākī Te Ara Paerangi: Te Tāmau i Te Tiriti o Waitangi' PDF:


Te koke ki te matawhānui anamata o Te Ara Paerangi

He hōtaka whakahou tau maha Te Ara Paerangi e hanga ana i te pūnaha RSI e aro ana ki anamata kia tino whiwhi hua ai i ngā arawātea me ngā whakapātaritari kei mua i te aroaro. Ko te matawhānui o Te Ara Paerangi e pēnei ana 'he pūnaha RSI ka tautoko i te toiora mō ngā tāngata katoa o Aotearoa o nāianei, o āpōpō anō hoki, i te ōhanga tukunga iti, utu ā-haora nui me tētahi taiao taurikura me te rauhī mā tētahi RSI tino pai, whai pāpātanga nui anō hoki.'

Ko te whāinga mō te tāmau i Te Tiriti [1] he mahi waiwai hei whakarite kia tautoko te pūnaha RSI i te toiora o ngā tāngata katoa o Aotearoa. He huarahi hei whai ki te whakamana i ngā herenga Tiriti me te whakarato whai wāhitanga ki te whakamana i te Tiriti i te rāngai RSI. Mā te aro nui ake ki ngā āhua e taea ai e te pūnaha RSI te haumi ki ngā wawata o te Māori me te whakarato pānga ki ngā hapori Māori e āwhina ki te whakapiki me te kōkiri i te ōhanga auaha o Aotearoa me te whakapai ake i ngā rawa me te manawaroa o te Māori me ngā hapori whānui ake o Aotearoa.

Ka taea e Hīkina Whakatutuki, mā te haumi ki te whānuitanga o ngā pūmanawa me te mōhiotanga kei roto i ngā whakahaere Māori, ngā pakihi me ngā hinonga rangahau, ā, mā te whakawhanake i te taiao e whakatairanga ana i ngā pātuitanga whaitake i te rāngai RSI, te whakatinana i te rāngai RSI tino pai, whai pānga nui hei painga atu mō ngāi Aotearoa katoa.

I tua atu i te whakarite kia tutuki ngā herenga Tiriti ka taea e te kaha aro ki te Tiriti i roto i te pūnaha RSI te hanga arawātea hou mō te rapa rongoā, te whakatika raruraru, te wairua auaha, te tirohanga hou, ā, ko te mea nui te kite ara hou hei whakarite ka āhei ngā hapori Māori me ērā atu hapori o Aotearoa te whai wāhi me te whiwhi painga i ngā haumitanga RSI whaitake.

Kupu whakamārama mō Te Ara Paerangi

I te whakarewatanga o Te Ara Paerangi, kotahi anake o ngā wāhi ture e ono kei raro i te Minita mō te Rangahau, Pūtaiao me te Auahatanga i kōrero mō Te Tiriti[2]. I kōrero te kaupapahere Vision Mātauranga, he mea whakaputa e te Manatū mō te Rangahau, Pūtaiao me te Auahatanga i te tau 2005, e whakahaeretia ana i tēnei wā e Hīkina Whakatutuki, mō Te Tiriti engari kīhai i kī me pēhea te whakatinana i Te Tiriti mā taua kaupapahere. Ko te tikanga kāore ngā kaupapahere tuku pūtea RSI o mua i kōrero mō Te Tiriti, engari i kōrero kē mō te kaupapahere Vision Mātauranga[3].

I te tau 2022, i utua e Hīkina Whakatutuki tētahi pūrongo motuhake tērā i whakatūturu i ngā taumata iti o te haumi ki ngā mahi RSI Māori. Nā ngā ritenga kohikohi raraunga hārakiraki puta noa i ngā tukunga pūtea rangahau i uaua ai te whakatau mēnā e āta whakatutuki ana ngā haumi rangahau i ngā tūmanako o ngāi Māori, e whakatupu ana i te raukaha, e whai wāhi ana rānei ki ngā herenga Tiriti o te Karauna[4].

I taua wā anō, i whakarato taunakitanga ētahi rangahau rāngaimahi RSI e rua kua ngoikore te pūnaha RSI ki te whakawhanake i te rāngaimahi o ngā kairangahau Māori puta noa i te rāngai[5].

Kua puta i te huhua o ngā pūrongo motuhake, i ētahi mahi whakawhitiwhiti kōrero RSI o mua, me ngā kitenga a Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi te hiahia ki tētahi arotahi tauwhāiti ki Te Tiriti i roto i te rāngai RSI, ki te whakaea i ngā herenga Tiriti i te rāngai rangahau [6],[7],[8].

He maha ngā tāpaetanga kōrero i te wāhanga whakawhitiwhiti kōrero o Te Ara Paerangi i tono i te whakahāngaitanga pai ake o te rāngai ki Te Tiriti:

  • kia uaratia ngā tikanga me te mātauranga Māori
  • kia whakawhiwhia anō hoki te haumitanga nui ake
  • kia tōtika ngā whakamarutanga mō ngā taonga
  • kia whakapakarihia ngā rāngaimahi me te kaihautūtanga i ngā rāngaimahi pūtaiao, hangarau, pūkaha me te pāngarau (STEM) Māori
  • kia nui ake te haumitanga ki ngā rangahau e arahina e te Māori
  • kia ea i ngā haumi ngā tūmanakohanga o ngā hapori me ngā kaiwhakamahi Māori.

He mea whakaatu e ēnei me ētahi atu raraunga ka hiahiatia ngā ara hou hei whakarite kia taea e te rāngai RSI te whakatutuki i ngā wawata o Te Tiriti me te whakatinana i ngā herenga o Te Tiriti. I roto i te pūnaha pērā, ka kōrerorerotia i ngā mahi me ngā haumi RSI ngā painga me nga arawātea ka puta i te mātauranga, pūmanawa me te aronga hou o ngā hapori Māori - hei kaiārahi RSI, i ngā rangapūtanga, hei kaiwhaiwāhi ki tētahi Aotearoa taurikura, hei kaiwhiwhi painga anō hoki.

I Hakihea 2022 he mea whakatakoto e te Minita mō te Rangahau, Pūtaiao me te Auahatanga te aronga ka whāia e te Karauna mō te whakahōu i te pūnaha RSI o Aotearoa i roto i te "Te Ara Paerangi – Future Pathways White Paper" (te Pepa Mā). Ko tētahi o ngā whāinga whakahōu e whā ko te 'Tāmau i Te Tiriti'.

Hei tautoko i taua whāinga, i tohu te Pepa Mā i te tukunga o tētahi tauākī mō Te Tiriti tērā ka arataki i te hōtaka Te Ara Paerangi ki te whakapiki i te kaha kitea o Te Tiriti i roto i te rāngai RSI me te whakatutuki i ngā herenga me ngā arawātea Tiriti i roto i te hoahoa me te whakatinana o ana mahi whakahōu.

Te whakamahi i te tauākī Te Ara Paerangi

He whakaahua tā Te Ara Paerangi i ngā wāhanga me ngā huānga o te rāngai RSI tērā ka tāmau i Te Tiriti. E noho ana te tauākī hei anga mō tā Hīkina Whakatutuki aromatawai ka pēhea ana mahi i Te Ara Paerangi e whai wāhi ai ki te whakatutuki i ngā herenga me ngā arawātea o Te Tiriti. E āta mōhio ana a Hīkina Whakatutuki he maha tonu ērā atu tari kāwanatanga, whakahaere, ohu, me ngā tāngata, tūmatanui mai, tūmataiti mai, i roto i te rāngai RSI. He tohu arowhānui te tauākī ki te rāngai mō te whānuitanga o ngā whiriwhiringa ka oti i Hīkina Whakatutuki i ana mahi me ana haumi ki te RSI me ana tūtohunga ki te Karauna.

Ka hiahia pea ngā whakahaere me ngā tāngata nō te rāngai RSI ki te kōrero mō te tauākī kia mārama ai ki ngā koronga me ngā aronga a Hīkina Whakatutuki, me te whakamōhio atu i ā rātou ake mahi ki te tāmau i Te Tiriti ki roto i ā rātou mahi, whāinga anō hoki.

E whai wāhi ana te tauākī ki tā Hīkina Whakatutuki whakatutuki i ana herenga i raro i te "Public Service Act 2022" ki te tautoko i te Karauna ki te whakapakari i tōna hononga ki ngāi Māori i raro i Te Tiriti, ki te whakawhanake i tōna āheinga, raukaha me te atamai ahurea.

Nō reira, ko te koronga nei mā te Tauākī Te Ara Paerangi:

  • e whakaahua tērā e tamemetia ai mā te Tāmau i Te Tiriti i Te Ara Paerangi
  • e whakarato te pūtake mō tā Te Ara Paerangi whai wāhi ki te whakatutuki i ngā herenga Tiriti o te kāwanatanga i roto i te pūnaha RSI
  • e ārahi a Hīkina Whakatutuki i tana tūnga hei kaitiaki, kaituku pūtea me te kaiwhakarite mō te rāngai RSI.

Ngā atikara o Te Tiriti

E āta mōhio ana a Hīkina Whakatutuki arā he take me ngā tūnga rerekē kāore anō kia āta tau i waenga i te Māori me te Karauna e pā ana ki Te Tiriti.

I runga anō i ngā kaupapahere Karauna, ka āta whai Te Ara Paerangi i ngā aratohu mai i Te Arawhiti me ngā Aratohu a Te Tari a Te Rūnanga Matua[9], e kōrerotia pēneitia ai ngā atikara e toru o Te Tiriti hei:

  • Ko Te Tuatahi | Kāwanatanga – I whiwhi motika te Karauna ki te kāwana
  • Ko te Tuarua | Tino Rangatiratanga – E kī taurangi ana te Karauna he motika tō te Māori ki te hanga whakataunga e pā ana ki ngā rawa me ngā taonga e hiahia ana rātou ki te pupuri
  • Ko te Tuatoru | Ōritetanga – E kī taurangi ana te Karauna he ōrite te mana o ana herenga ahakoa ki ngā kirirarau o Aotearoa, ahakoa ki a ngāi Māori.

Ngā mātāpono o Te Tiriti

E āhukahuka ana Te Ara Paerangi kua whakaratohia e ngā Kōti me Te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi te whānuitanga o ngā whakaaro e pā ana ki te wairua whānui ake o Te Tiriti kei roto ko ngā mātapono o te rangapūtanga, te taupuhipuhi, ngā painga matarua, te whakamarutanga hohe, me te puretumu[10]. E whai whakaarohia ana e Te Ara Paerangi ēnei mātāpono me ēnei kawenga e whakaatatia ana i ēnei wāhanga pāpānga e toru.

  • Rangapūtanga: e kōrero ana mō tā te Karauna kawenga ki te mahi i runga i te tika, i runga i te wairua rangatira, i runga hoki i te whakaaro pai, ā, ki te whakatau i runga i te whai mōhio.
  • Whakamarutanga Hohe: e kōrero ana mō tā te Karauna herenga ki te mahi i ngā mahi tika hei whakarite kia āta tiakina ngā painga o te Māori, ki te whakatinana i te mātāpono o te puretumu, me te herenga i runga i te Karauna ki te whakatikatika i ngā takahitanga o mua.
  • Whai wāhi: e kōrero ana mō tā te Karauna herenga ki te whakamana i ngā hapori Māori ki te whakatutuki i ō ratou hiahia, wawata anō hoki.

Ngā whakaritenga kaupapahere tautoko matarua

Ka whai pānga te tāmau i Te Tiriti me te whakatinana i te Tauākī Te Ara Paerangi ki:

  • Te Pae Tawhiti[11], te hōtaka mahi kāwanatanga katoa, e arahina ana e Te Puni Kōkiri, ki te whakatutuki i ngā take i whakaarahia e te kerēme Wai 262 me te pūrongo a Te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i whai, Ko Aotearoa Tēnei. E ū ana Te Pae Tawhiti ki te whai i te ara ruruku puta noa i ngā tari kāwanatanga mō te whakamahinga, whakamarutanga me te whakawhanaketanga o te mātauranga Māori me ngā taonga Māori. E hāngai pū ana Te Pae Tawhiti ki ngā take i te rāngai RSI mō te taha ki te mātauranga Māori (hei tauira, ka pēhea te mātauranga Māori i te RSI e aromatawaia ai, e whiwhi pūtea ai, e whakawhanaketia ai, e whakamarua ai i runga i te tika), me ngā mahi e pā ana ki ngā taonga Māori, tae atu ki ngā kohinga me ngā pātengi raraunga.
  • Te pānga ki Aotearoa o te United Nations United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples (UN Declaration), ina koa Atikira 31 o te UN Declaration. Ko tā te Atikara 31 he whakatakoto i ngā motika o ngā Iwi Taketake ki te tautiaki, whakahaere, tiaki me te whakawhanake i ō rātou anō tuku ihotanga ahurea, mātauranga taketake me ngā tikanga ahurea tuku iho, ā, i tua atu, ko ngā whakatinanatanga o ō rātou pūtaiao, hangarau, ahurea anō hoki o te wā nei, o anamata hoki. Ka whai wāhi ki tēnei ko ngā rauemi tangata me te ira, ngā kakano me ngā rongoā, me te mōhiotanga ki ngā āhuatanga o ngāi tipu me ngāi kīrehe.
  • Ko te Tauākī mo te Kanorau i te Pūtaiao a Hīkina Whakatutuki hei tautoko i ngā tūhonohononga i waenga i te Kanorautanga me te Whakaurunga me Te Tiriti o Waitangi.
  • Ko te kaupapahere Vision Mātauranga a Hīkina Whakatutuki, tērā e kōrero mō te wetewete i te pitomata aronga hou o te mātauranga, ngā rawa Māori me ngā iwi Māori.

Te tauākī Ara Paerangi – te tāmau i Te Tiriti o Waitangi

Te wawata mō te rangahau, pūtaiao me te auahatanga

He pūnaha RSI ka whakatairanga me te kōkirikiri i ngā whakaaro me ngā ritenga whaitake mō Te Tiriti hei āhuatanga matua o te tipu taurikua, tōnui anō hoki o Aotearoa.

Te tāmau i Te Tiriti

He mea waiwai tētahi pūnaha RSI e whakatairanga ana me te kōkirikiri i ngā mahi tāmau i te Tiriti i runga i te tōtika, ki te whakamana i te pūnaha rangahau tautika me te mana ōrite, me tētahi Aotearoa e nui ake ai te wairua pipiri. Kei roto i ēnei:

  • te whakatairanga i ngā pātuitanga tōtika me te whakakanohitanga tika o te Māori huri noa i ngā rāngaimahi RSI, ngā mahi urungi, ngā kaihautū me ngā kaiwhakahaere
  • te haumitanga whānui, whaitake anō hoki ki te mātauranga[12] me te whakatairanga i te pūnaha rauropi taurikura o ngā mahi RSI e arahina e te Māori me ngā hapori
  • te āhukahuka i ngā motika, pānga, kawenga me ngā haepapa o te Māori i te tohatohanga rauemi mō te whakatinanatanga o ngā wawata RSI me te tiakitanga tika o ngā motika.

Ngā māramatanga whānui

I ngā mahi hāpai i ngā herenga Tiriti, mā Te Ara Paerangi e:

Āhukahuka te hiranga o te hanga hononga whakaute ki te Māori e ai ki Te Tiriti me ōna mātāpono.

Whakatūturu te motika o te tino rangatiratanga o te Māori me tōna motika ki te whai wāhi ki ngā whakataunga, tae atu ki ngā take e pā ana ki te āta whakamaru i ngā taonga ka pā ki ō rātou motika, painga, kawenga, haepapatanga anō hoki.

Uara me te whakaute he pūnaha rangahau, pūtaiao me te auahatanga ō te Māori e ahu mai ana i tō rātou ao Māori, ā, he wāhi pūmau ērā i ō rātou tikanga, hītori, tuakiri, uara, ahurea, whakapapa me tō rātou toiora.

Āhukahuka me te whakaū he motika tō te Māori kia noho wātea i te whakatoihara ahakoa te momo, tae atu ki ngā kaupapahere RSI, te tuku pūtea, me te whakatū me te whakahaere i ā rātou mahi me ngā whakahaere RSI.

Tautohu te hiahia ki te whakahōnore, whakaute me te whakatairanga i ngā motika o te Māori, tae atu ki ērā i roto i ngā ture rāwaho me te rāroto, ngā tiriti, ngā whakaaetanga me ētahi atu whakaritenga whaihua.

Paiherenga

Mā Hīkina Whakatutuki e whakawhanake me te whakahaere i te hōtaka mahi ka whakarāpopoto me te pūrongorongo i tana kokenga ki te whakatinana i ngā wāhanga rerekē o te tauākī.

Arotake

Tēnā pea ka arotakea, ka whakatikahia, ka whakamahinetia rānei te Tauākī Te Ara Paerangi mā te tūtohutanga ki te Hekeretari Tuarua mō te Mahi, Pūtaiao me te Hinonga hei whakarite kia noho hāngai, pono me te urupare tonu ngā huarahi Tāmau i Te Tiriti ki te taiao RSI e hurihuri ana, ki ngā painga anō hoki o te Māori, te Karauna me te rāngai RSI.

Te noho haepapa

Kei te Hekeretari Tuarua mō te Mahi, Pūtaiao me te Hinonga te haepapa mō te Tauākī Te Ara Paerangi.


Kupu āpiti

[1] E āta mōhio ana a Hīkina Whakatutuki he putanga motuhake Te Tiriti o Waitangi me te Treaty of Waitangi, arā, ehara ērā putanga e rua i te whakamāoritanga horipū tētahi i tētahi.

[2] E kōrero ana te Wāhanga 10 o te Crown Research Institutes Act 1992 mō Te Tiriti o Waitangi, engari mō te taha whakawhiti whenua anake.  “Mō te taha ki te whakawhitinga, e ai ki tēnei Ture, o tētahi pito whenua, tētahi pānga rānei ki tētahi whenua, ki tētahi Hinonga Rangahau a te Karauna, tētahi hinonga a te Karauna i raro i tētahi Hinonga Rangahau a te Karauna, me aro ngā Minita kaiwhaipānga ki ngā mātāpono o Te Tiriti o Waitangi.”

Treaty of Waitangi Act 1975 – legislation.govt.nz(external link)

[3] Kaupapahere Vision Mātauranga

[4] Government investment in Māori research, science and innovation

[5] Research, Science, and Innovation (RSI) Workforce Surveys

[6] Te Pūtahitanga: A Tiriti–led Science-Policy Approach for Aotearoa New Zealand(external link), Kukutai rātou ko Tahu mā, 2021

[7] Ko Aotearoa Tēnei: He Pūrongo mō ngā Kerēme e Pā ana ki Ngā Kaupapahere me ngā Ture o Aotearoa e Whai Pānga ana ki te Ahurea me te Tuakiri Māori(external link), Te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi, 2011 (tirohia 6.1.3 ngā umanga rangahau, pūtaiao me te hangarau)

[8] A Guide to Vision Mātauranga: Lessons from Māori Voices in the New Zealand Science Sector(external link), Rauika Māngai, 2020

[9] Ngā Aratohu Tari a Te Rūnanga Matua CO (19) 5 “Te Tiriti o Waitangi / Treaty of Waitangi Guidance”

[10] He Tirohanga ō Kawa ki te Tiriti o Waitangi: A Guide to the Principles of the Treaty of Waitangi as expressed by the Courts and the Waitangi Tribunal(external link) — Te Puni Kōkiri (2001) whārangi 73-106. 

I te whārangi 116 o He Tirohanga, e kī ana he mea aro e Te Komihana Roera mō te Kaupapahere Pāpori ētahi "mātāpono e toru" – rangapūtanga, whakamarutanga, whai wāhi – [he mea whakaaro hei] tino waiwai rawa kia mārama ki ngā kaupapahere pāpori e whai pānga ai Te Tiriti o Waitangi".

[11] Te Pae Tawhiti: Wai 262(external link) — Te Puni Kōkiri (tpk.govt.nz)

[12] Ka kōrero mō te mātauranga Māori e kapi ai ētahi kupu e kōrero nuitia ana, pēnei i te mātauranga Māori, kōrero, mātauranga tuku iho, taha Māori, me ētahi atu e whai pānga ana ki te rangahau, pūtaiao me te auahatanga.

Last updated: 18 October 2023