He whakawhānui i te pāpātanga o Vision Mātauranga – mahere haumi 2023

Ko te whāinga o te kaupapa Whakawhānui i te Pāpātanga o Vision Mātauranga he whakamanea, he whakatipu hoki i ngā pūkenga Māori i roto i te rāngai rangahau, pūtaiao me te auaha hoki, e āhei ai te Māori ki te urungi haere, me te whai wāhi hoki ki te pūnaha rangahau.

He aha a Whakawhānui i te pāpātanga o Vision Mātauranga?

E whakatakoto ana tēnei Mahere Haumi i te horopaki kaupapahere o te kaupapa o Whakawhānui i te Pāpātanga o Vision Mātauranga, ngā whāinga nui me ngā whāinga whāiti o te kaupapa, tae atu ki ngā kaupapa tuku pūtea.

E whai ana te kaupapa nei ki te whakaputa i tētahi hunga mahi rangahau me te pūtaiao Māori toitū, otirā kia whaitake te rangahau ki te iwi Māori, te Mātauranga Māori, te Rangahau Māori hoki mā roto i ngā haumitanga i whakaritea ki ēnei tāhū:

  • Pūkenga - he whakamanea, he whakatipu i ngā pūkenga Māori i te pūnaha RSI.
  • Urungi - he whakarite kia pai ake te urungi a te Māori, me te whakauru hoki ki te pūnaha RSI.
  • Haumi - he tautoko ā-pūtea i te RSI e ārahitia ana e te Māori.

He tohu tēnei kaupapa i te oati a te Karauna ki te haumi ake ki te whakatipu me te whakapiki i te Rangahau, te Pūtaiao me te Auaha Rangahau (RS) e ārahitia ana e te Māori. Ko te kaupapa nei he mahi whāiti noa o te huarahi ki te whakamana i Te Tiriti i roto i te RSI mā te whakarato i te haumitanga motuhake, whaihua hoki ki te RSI a te Māori.

E tautoko ana te kaupapa nei i ngā tāhū me ngā putanga o te Kaupapahere Vision Mātauranga e whai ana ki te unu i te pitomata pūtaiao me te auaha o te mātauranga Māori, ngā rauemi me ngā tāngata, hei āwhina i te iwi o Aotearoa ki te hanga i tētahi anamata pai ake.

Kaupapahere Vision Mātauranga

E wātea ana te tautoko ā-pūtea i ngā kaupapa tuku pūtea e 5 a Whakawhānui i te Pāpātanga o Vision Mātauranga, otirā he pahekotanga o ngā huringa tuku pūtea tūtahi, ā-tau hoki e tautoko ana i ngā kaupapa e aro ana ki:

  • te hanga i tētahi hunga mahi rangahau me te pūtaiao Māori toitū
  • te whakarite kia whaitake te rangahau ki te iwi Māori, te Mātauranga Māori me te Rangahau Māori.

Ka haumi te kaupapa nei ki ngā mahi whakawhanake i te pūnaha whānui. E aro ana te kaupapa ki te kairangitanga me te pāpātanga nui, mā te haumi ki te whanaketanga o te tangata me ngā rōpū whai pūkenga, raukaha hoki ki te whakawhanake i ngā hōtaka rangahau kounga nui e hāngai ana ki te whakatinana i te Kaupapahere Vision Mātauranga.

E rapu pāpātanga ana mā roto i ngā hōtaka mahi e tūhura ana i ngā huarahi e whai hua ai te tangata, te whānau, ngā hapori Māori me ngā rōpū Māori i te rangahau, te whanaketanga me te whakatinanatanga o te mahi pūtaiao. Mā te haumi ake o tēnei kaupapa ki te kairangitanga e āwhina ki te whakawhanake i te pūnaha pūtaiao, te pupuri me te whakamanea i ngā tāngata whai pūkenga, te whakarite i ngā iwi, ngā hapū, ngā hapori me ngā rōpū Māori hoki kia tutuki ai ō ratou whakaarotau mā roto i te RSI.

Ko MBIE te kaiwhakahaere i ngā kaupapa Whakawhānui i te Pāpātanga o Vision Mātauranga ka tuku rānei ki tētahi tari tuku pūtea rangapū i raro i tētahi whakaaetanga tuku pūtea a MBIE.

Ka ārahitia te hoahoa o te aromatawai e tō mātou oati ki te hoahoa ngātahi i ngā huarahi me te Māori, otirā he whakarite kia haere ngā pūtea ki ngā kaupapa e ārahitia ana e te Māori, ā, ka ū ā mātou whakahaere katoa ki ngā tikanga Māori.

E whakaaweawetia ana ngā whakatau haumi e te nui o te pūtea e wātea ana hei haumitanga, ā, tērā pea ka rerekē ake, i runga anō i ngā huringa kāwanatanga ki te nui o ngā mahi haumi, ngā tohanga rānei.

Tūmanakotanga - Ngā whāinga haumi

Ko ngā whāinga haumi o te kaupapa:

  • Kia tutuki i ngā iwi, ngā hapū, ngā hapori me ngā rōpū Māori ō rātou whakaarotau mā te whakamahi i ngā mātauranga o te wā nei, me te hanga mātauranga hou i hua ake i te RSI, tae atu ki te mātauranga Māori.
  • Ka whakaputa, ka whakamahi ngā rōpū Māori i te mātauranga RSI hei painga mō ngā hapori, ngā kairangahau me ngā puna mātauranga Māori, ā, me Aotearoa whānui.
  • Ka whai wāhi, ka uaratia, ngā puritia hoki ngā kairangahau me ngā puna mātauranga Māori i roto i te pūnaha RSI, ā, he tautika te āhei ki ngā arawātea ki te whakawhanake i ngā pūkenga hautū.
  • E tino kitea ana te Māori puta noa i te rāngai RSI, tae atu ki ngā tūranga hautūtanga, ā, kia taurikura ai ngā kairangahau Māori hei Māori tonu.
  • He whakarite kia ārahi ngā rōpū Māori, kia whai wāhi hoki ki ngā mahi whakarite i te RSI.
  • Kia tautokona ngā kairangahau Māori me Te Moana-nui-a-Kiwa tautōhito, ki te whakarite me te kōkiri i ngā umanga mahi rangahau STEM.
  • Kia tautokona ngā mātanga hangarau, rakahinonga Māori whai tohu e maea ake ana, kia whāia ngā wheako i tāwāhi, te tuitui i ngā whatunga hāngai, me te āhei atu ki tētahi huarahi whai pūkenga i te ahumahi hangarau ahuwhenua.

Ka rere te manu - Ngā kaupapa tuku pūtea

Ko ngā pūtea mō tēnei kaupapa ka ahu mai i te tohanga whakarōpū-huhua a te Tahua Haumi ā-Rautaki Pūtaiao me te tohanga Whakatauranga Pūkenga me te Pūtaiao - Pūtaiao i te Porihanga. 

E 5 ngā kaupapa tuku pūtea a te kaupapa Whakawhānui i te Pāpātanga o Vision Mātauranga:

  • Hōtaka o Kanapu
  • Tahua o He tipu ka hua
  • Tahua o He aka ka toro
  • Ngā Whakawhiwhinga o Ngā Puanga Pūtaiao
  • Te Ara Pōtiki

Hōtaka o Kanapu

Ka whiwhi pūtea te hōtaka o Kanapu, atu ki te $6.4,m (hāunga te GST) ki te tuku i tētahi hōtaka hoahoa Māori, ārahi Māori hoki, hei tautoko, hei whakakake hoki i ngā pūkenga me ngā hautūtanga Māori puta noa i te pūnaha RSI.

Kei roto i te hōtaka he kohinga o ngā mahi e tūhono ana, e whakamanea ana, e poipoi ana, e whakakake ana hoki i ngā pūkenga me te hautūtanga Māori i te pūnaha RSI. Kei roto i te tautoko nei te whakangungu me te whanaketanga o ngā pūkenga pāhekoheko, tae atu ki ngā pūkenga whakawhanaunga, kōtuinga hoki mā ngā kairangahau Māori i te hapori, ngā Kura Mātātoru, ngā Rōpū Rangahau ā-Karauna me ngā rōpū rangahau motuhake.

Mā tēnei kaupapa, ko tā mātou e manako nei:

  • ko ngā hononga pakari i waenga i te pūnaha RSI me ngā hapū, ngā iwi me ngā hapori Māori
  • te tautoko mā ngā kaipūtaiao, kairangahau me ngā puna mātauranga Māori kia taurikura ai hei Māori i roto i te pūnaha RSI
  • kia whai āheinga ngā kaipūtaiao, kairangahau me ngā puna mātauranga Māori ki ngā rauemi me ngā tautoko tika, hei whakawhanake i ō rātou pūkenga hautūtanga
  • he whakamahi, he whakawhanake i ngā utauta me ngā rauemi motuhake hei tautoko i te urungitanga o te pūnaha RSI.

Ngā whāinga haumi:

Ka whai wāhi tēnei kaupapa tuku pūtea ki ngā whāinga haumi e whai ake nei:

  • Ka whai wāhi, ka uaratia, ngā puritia hoki ngā kairangahau me ngā puna mātauranga Māori i roto i te pūnaha RSI, ā, he tautika te āhei ki ngā arawātea ki te whakawhanake i ngā pūkenga hautū.
  • E tino kitea ana te Māori puta noa i te rāngai RSI, tae atu ki ngā tūranga hautūtanga, ā, kia taurikura ai ngā kairangahau Māori hei Māori tonu.

E hoahoatia ana, e ārahitia ana hoki te Hōtaka o Kanapu e Ngā Pae o te Māramatanga i raro i tētahi whakaaetanga tuku pūtea a MBIE e ono tau te roa, me Waipapa Taumata Rau.

Ngā Pae o te Māramatanga(external link)

Tahua o He tipu ka hua

Ka haumi ake te tahua o He tipu ka hua i te $6m (hāunga te GST) i ia tau, atu ki te 5 tau, ki ngā hōtaka rangahau e ārahitia ana e te Māori.

Ka tautoko a He tipu ka hua i te haumitanga ki ngā RSI a te Māori, ngā hapori Māori, te mātauranga Māori me te kaupapa Māori. Mā He tipu ka hua e āhei ai te tukunga o ngā haumitanga RSI ki ngā hapori me ngā rohe/takiwā e kawea ana te mātauranga Māori, e noho ana hoki ngā mātanga.

Ko te takune o He tipu ka hua kia nui te whaihua ki te āheinga me te raukaha o te Māori ki te whakauru ki te pūnaha RSI, ā, mā te pērā, ka hua ake he mahi rangahau hou.

Mā tēnei kaupapa, ko tā mātou e manako nei:

  • ko ngā hapori Māori e whakaputa ana i ngā hua ōkiko i ngā mahi RSI.
  • ko ngā hapori Māori e whanake haere ana i runga anō i ngā mātauranga o te wā, tae atu ki te mātauranga Māori, me te whakaputa mātauranga hou, e tutuki ai ō rātou wawata ā-ōhanga, ā-pāpori, ā-ahurea, ā-taiao hoki
  • ko te whakapiki i te raukaha ki te urungi haere i te whānuitanga o te pūnaha hauropi RSI, hei huanui whaitake ki te rapu otinga
  • ko ngā rōpū Māori e ārahi ana i ngā kaupapa RSI hei painga mā ngā hapori Māori.

He tahua hou a He tipu ka hua, atu ki te $6m i ia tau, ā, ka whakahaeretia e MBIE hei huringa haumitanga tūtahi. Ka aro a He tipu ka hua ki te kairangitanga me te pāpātanga nui mā te haumi ake ki ngā rōpū e ārahitia ana e te Māori, e whai ana i te raukaha me te āheinga ki te whakahaere i tētahi hōtaka rangahau whaikiko.

E rapu ana i te kairangitanga mā roto i te rangahau kounga ā-pūtaiao e whakaata ana i ngā hiahia me ngā wawata o te Māori. E rapu pāpātanga ana mā roto i ngā hōtaka rangahau e whakawhānui ana i te raukaha o ngā hapori me ngā kairangahau Māori ki te whakamahi i te RSI, otirā ko te hua ko ngā hua ōkiko mā ngā hapori Māori.

Ngā whāinga haumi

Ka whai wāhi tēnei kaupapa tuku pūtea ki ngā whāinga haumi e whai ake nei:

  • Kia tutuki i ngā iwi, ngā hapū, ngā hapori me ngā rōpū Māori ō rātou whakaarotau mā te whakamahi i ngā mātauranga o te wā nei, me te hanga mātauranga hou i hua ake i te RSI, tae atu ki te mātauranga Māori.
  • Ka whakaputa, ka whakamahi ngā rōpū Māori i te mātauranga RSI hei painga mō ngā hapori, ngā kairangahau me ngā puna mātauranga Māoiri, ā, me Aotearoa whānui.

Ngā whai whakaarotanga tuku pūtea

I te wā e whakatauhia ana ngā whiwhinga pūtea, ka mātua whakarite a MBIE i:

  • te kanorau o ngā kaupapa i runga anō i ngā tū aronga me ngā momo whakahaere, me te tohanga whaitake ki ngā rohe me ngā takiwā
  • te kounga o ngā tono ka tae mai, otirā mā MBIE e whakatau i ngā tohanga pūtea whakamutunga ki ngā tono ka waimaria.

E whakahaeretia ana a He tipu ka hua e MBIE hei huringa haumitanga tūtahi.

Tahua o He aka ka toro

Ka haumitia e te tahua o He aka ka toro i te $4m i ia tau (hāunga te GST) ki ngā kaupapa e kōkiri ana i ngā whakaarotau RSI o ngā iwi, ngā hapū, ngā hapori me ngā rōpū Māori, me te whakawātea i te huarahi kia pakari ake te tukunga o te haumitanga RSA ki ngā hapori me ngā rohe/takiwā e kawea ana te mātauranga Māori, ā, e noho ana hoki ngā mātanga.

Mā tēnei kaupapa, ko tā mātou e manako nei:

  • ko ngā rōpū Māori e whakawhanake ana i ngā āheinga hou, tāpiri hoki, ki te urungi me te whiwhi i ngā hua i te pūnaha hauropi tuku pūtea RSI.
  • kia nui ake ngā rōpū Māori e whakahihiritia ana, e whakamanatia ana ki te ārahi me te whakauru ki ngā mahi RSI
  • ko ngā hononga hou, kaupapa hou rānei i waenga i ngā rōpū Māori me te rāngai RSI, tae atu ki te mātauranga Māori me te STEM
  • kia maha ake ngā hapori Māori whai hua ana i te rangahau, te pūtaiao me te auahatanga
  • kia whaimana te Māori ki te whakatau i ngā whakaarotau rangahau, me pēhea hoki te urupare ki ēnei.

He tahua hou a He aka ka toro, atu ki te $4m i ia tau, i whakaritea i te 2023. Ka whakahaeretia a He aka ka toro e MBIE, ā mohoa nei. He tahua whakataetae-kore tēnei, otirā ko te aromatawaitanga o tēnei, kei runga i te tikanga o ngā tono ka tae tuatahi mai. Ka putuputu te whakahaere i ngā aromatawai i te roanga o ia tau.

Hei te whakarewanga, ka 3 ngā reanga tuku pūtea: iti @ $50,000 (hāunga te GST) kia rite ai ki te rangahau, wawaenga @ $100,000 (hāunga te GST) hei kawe i ngā kaupapa rangahau iti, āhau nui ake rānei te āheinga, me te nui @ $250,000 (hāunga te GST) hei kawe i ngā rangahau whakawhiti. Ko te roa o ia kaupapa, kei waenga i te 3 marama, ki te 2 tau. 

Ka tutuki i a He aka ka toro te kairangitanga me te pāpātanga nui ma te haumi ki ngā rōpū e ārahitia ana e te Māori, e whai ana i ngā matea ne ngā wawata e taea ai te whakatutuki mā roto i te RSI.

E rapu ana i te kairangitanga mā roto i ngā kaupapa e whakawhanake ana i te raukaha me te āheinga o ngā rōpū Māori, e urupare ana ki tētahi matea mōhiohio, rangahau rānei kua tautohua, he whakawhiti rānei i ngā kitenga rangahau ki ngā mahi ōkiko e whai hua ai te Māori. E rapu pāpātanga ana mā roto i ngā kaupapa e whakawhānui ana i te raukaha o ngā hapori me ngā kairangahau Māori ki te whakamahi i te RSI, otirā ko te hua ko ngā hua ōkiko mā ngā hapori Māori.

Ngā whāinga haumi

E whai wāhi ana tēnei kaupapa tuku pūtea ki tēnei whainga haumitanga e whai ake nei:

  • He whakarite kia ārahi ngā rōpū Māori, kia whai wāhi hoki ki ngā mahi whakarite i te RSI.

Ngā whai whakaarotanga tuku pūtea

I te wā e whakatauhia ana ngā whiwhinga pūtea, ka mātua whakarite a MBIE i:

  • te hihiritanga o te tautoko i tētahi kohinga kaupapa ka whakahaeretia ki ngā rohe me ngā takiwā huhua puta i Aotearoa, puta hoki i te whānuitanga o ngā momo rōpū whakahaere.
  • ngā taunakitanga o te hāngaitanga ki ngā paerewa kounga mōkito rawa kua tāia, otirā mā MBIE e whakatau i ngā tohanga pūtea whakamutunga ki ngā tono ka waimaria.

E whakahaeretia ana a He aka ka toro e MBIE, otirā e 5 ngā huringa tuku pūtea e wātea ana i ia tau. Atu i te 3 marama ki te 2 tau te roa o ngā kaupapa.         

Ngā Whakawhiwhinga o Ngā Puanga Pūtaiao

Ka whakaratoa e Ngā Whakawhiwhinga o Ngā Puanga Pūtaiao te pūtea o te $19.3m (hāunga te GST) ki ngā kairangahau Māori me Te Moana-nui-a-Kiwa e pihi ake ana, tautōhito rānei, e mahi nui ana i roto i te kaupapa STEM, i ngā rōpū rangahau o Aotearoa e māraurau ana. Ka tohaina ēnei whakawhiwhinga i runga i te tikanga whakataetae, ā, kei roto i ngā whiwhinga te pūtea mō ngā utu kaimahi, ngā utu whakahaere me ngā utu e pā ana ki te rangahau. 

Mā roto i tēnei kaupapa, ko tā mātou e manako nei:

  • kia tūwhena ake, kia pūmau ake ngā tūranga mahi mā ngā kairangahau Māori me Te Moana-nui-a-Kiwa tauhou, tautōhito hoki
  • kia nui ake ngā kairangahau Māori me Te Moana-nui-a-Kiwa tauhou, tautōhito hoki e whai wāhi ana ki te hunga mahi STEM
  • kia nui ake te haumitanga ki ngā tāpaetanga a ngā kairangahau Māori me Te Moana-nui-a-Kiwa ki te hunga mahi STEM

Ngā whāinga haumi

Ka whai wāhi tēnei kaupapa tuku pūtea ki ngā whāinga haumi e whai ake nei:

  • Kia tautokona ngā kairangahau Māori me Te Moana-nui-a-Kiwa tautōhito, ki te whakarite me te kōkiri i ngā umanga mahi rangahau STEM.

Ka tukua Ngā Whakawhiwhinga o Ngā Puanga Pūtaiao ki Te Apārangi – the Royal Society hei whakahaere, i raro i tētahi whakaaetanga tuku pūtea a MBIE e 4 tau te roa.

Te Apārangi – the Royal Society(external link)

Te Ara Pōtiki

E whakarato ana a MBIE i te pūtea tīmatanga o te toru tau ($796,000 hāunga te GST) ki Te Ara Pōtiki, he hōtaka whakawhiti mātauranga hangarau ahuwhenua Māori ā-ao, i hoahoatia, e whakahaeretia ana hoki e te Māori mā te Māori.

He mea whakawhenua tēnei ki ngā tūtohu ahurea, arumoni hoki, ko tā Te Ara Pōtiki he whakanoho i ngā hautipua Māori atamai ki roto i ngā pakihi hangarau rongonui i Amerika. Ko te whāinga, he whakarato wheako, kōtuinga, me ngā huarahi mahi mā ngā kairangahau me ngā rakahinonga Māori e pihi ake ana.

Waihoki, ka whai wāhi tonu ngā kaiwhakauru ki ngā rangahau me ngā pakihi e whakapakari ana i ngā whanaketanga rawa arumoni ā-iwi. Ka whakahaumako hoki rātou i te pakihi hautū, mā t kawe i ngā whakaaro kanorau hou e hei painga mō te pakihi i roto i te whakataetae kimi kaimahi whai pūkenga.

Te Ara Pōtiki(external link)

Horopaki

E tautoko ana a Whakawhānui i te Pāpātanga o Vision Mātauranga i te tukunga o The National Statement of Science Investment me He Kai Kei Aku Ringa tatū noa ki te Kaupapahere Vision Mātauranga.

National Statement of Science Investment

He kai kei aku ringa: Strategy and action plan

Kaupapahere Vision Mātauranga

Ko tēnei kaupapa te haumitanga tuatahi e tuku ana i ngā putanga o Te Ara Paerangi Future Pathways.

Te Ara Paerangi Future Pathways

Whakapā mai

Mō ngā pātai e pā ana ki te kaupapa o Whakawhānui i te Pāpātanga o Vision Mātauranga, īmēra ki EIVM@mbie.govt.nz.

Last updated: 15 September 2023