Mahere Haumi o Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko 2025
Ka whakatakoto tēnei Mahere Haumi i te horopaki kaupapahere mō Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko. Atu ki te $8.6 miriona (hāunga te GST) e wātea ana ki te tautoko i ngā marohi angitu i ia huringa haumitanga.
On this page
Tirohia te putanga Ingarihi o tēnei whārangi:
Whāinga Kaupapahere
Ka tautoko te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko i te tipuranga ōhanga mā te haumi ki, me te whakatipu i te pūtaiao, te auaha me te hangarau Māori (SI&T) me te whai wāhi a te Māori ki te ōhanga mā te whakapakari ake i te mātau, te raukaha, ngā pūkenga me ngā whatunga i waenga i te Māori me te pūnaha SI&T. Ka tutuki tēnei mā te tautoko i ngā kaupapa rangahau motumotu hāngai ki te SI&T ka whakatairanga i te tipuranga ōhanga, te pāpātanga, te whakatinanatanga me ngā rangapūtanga mai i ngā whakahaere rangahau me te Māori.
Ko tā te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko he haumi ki:
- ngā huarahi pāpātanga ki te rangahau, me te aro ki te whakamana i te arumoni me ngā putanga ka whakanui i te tipuranga ōhanga mai i te rangahau
- te whanaketanga o ngā tāngata me ngā rōpū whai pūkenga ka whakarite ki te mahi rangahau, kua tīmata kē rānei, e ahu ana i ngā putanga ōhanga, me te taiao hoki/rānei.
Te pūtea e wātea ana
Ka whakahaeretia Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko e Hīkina Whakatutuki (MBIE). Ko ngā whakataunga tuku pūtea whakamutunga mō Te Tahua Raukaha o He Ara whakahihiko, ka whakatauhia e Te Hēkeretari Tuarua o MBIE mō te Mahi, Pūtaiao me te Hinonga.
Mō Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko he āhua $2.1 million (hāunga te GST) e wātea ana ki te tautoko i te Ara Whaihua - Ngā huarahi pāpātanga mō te rangahau, ā, he āhua $6.5 miriona (hāunga te GST) e wātea ana ki te tautoko i ngā Rangapū Rangahau.
I tua atu i te whakahaere a MBIE i Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko, he $1.982 miriona i ia tau ka tukua ki Te Kaunihera Rangahau Hauora o Aotearoa hei haumi ki te whanaketanga o ngā tāngata me ngā rōpū whai pūkenga e whakarite ana ki te mahi rangahau, kua tīmata kē rānei te rangahau i ngā putanga hauora; me ngā huarahi pāpātanga o te rangahau, me te aronga lki te whakamana i te arumoni, te ōhanga me ngā putanga hauora mai i te rangahau.
Ka tohaina e te Tuaritanga Pakihi, Pūtaiao me te Auaha: Whakatairanga Pūmanawa me te Pūtaiao i ngā moni ki Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko.
Ko tā tēnei anga whakamua he whakatau i ngā take e pā ana ki Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko.
Ngā whāinga
Ko te whāinga o Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko he:
- whakapiki i te māramatanga o te whai wāhi o te rangahau pūtaiao* ki ngā wawata o ngā whakahaere Māori me te whai hua ki a Aotearoa, me te aro anō ki te whakapiki i te tipuranga ōhanga, te pānga, te whakatinanatanga me ngā rangapūtanga, ā, me te
- whakapakari i te mātau, te raukaha, ngā pūkenga me ngā whatunga i waenga i te Māori me te pūtaiao, te auaha me te pūnaha hangarau.
*Whakamārama o te pūtaiao: Ko te pūtaia te whāinga me te whakatinanatanga o te mātauranga me te māramatanga o te ao tūroa me te ao pāpori, mā te whai i tētahi kawa rangahau nahanaha i poua ki ngā taunakitanga.
Te Kairangitanga me te Pāpātanga
E aro ana Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko ki te kairangitanga me te pāpātanga, mā te haumi ki te whanaketanga o te tangata me ngā rōpū whai pūkenga, raukaha hoki ki te whakawhanake i ngā otinga rangahau kounga, auaha hoki mā roto i te pūtaiao, te auaha me te hangarau ka whakapiki i te tipuranga ōhanga me te tautoko i te Kaupapahere o Vision Mātauranga.
Ka whai i te kairangitanga mā te whakawhanake, te pupuri me te whakapoapoa i ngā tāngata me ngā rōpū whai pūkenga mā te whai i ngā rangahau pūtaiao kounga nui me ngā otinga auaha e hāngai ana ki te pūtaiao, te auaha me te hangarau.
E rapu pāpātanga ana mā roto i ngā hōtaka mahi e tūhura ana i ngā huarahi e whai hua ai ngā whānau, ngā hapori, te ōhanga Māori me te Aotearoa hoki i te rangahau pūtaiao, tana whanaketanga me te whakatinanatanga o te arumoni.
Ngā whāinga haumitanga
Ko ngā whāinga haumitanga o Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko ko te:
Ngā whakahaere me ngā hapori anga Māori
- He whakapiki i te whāinga me te whakatinanatanga o ngā hua rangahau pūtaiao e ngā kaiwhakamahi SI&T Māori, ngā pakihi me ngā rakahinonga, mātua rā mā roto i te arumoni, te whakanui i te tipuranga ōhanga me ngā putanga rangahau taiao hoki/rānei.
- He whakapiki i te mārama a ngā kaiwhakamahi Māori ki te whai wāhi o te rangahau pūtaiao ki ngā putanga ōhanga me ngā pūtanga taiao hoki/rānei.
- He whakapiki i te mātau, te raukaha me ngā pūkenga rangahau pūtaiao o ngā whakahaere Māori me ngā rangapūtanga hou ki ngā whakahaere rangahau, e hāngai ana ki ngā kaupapahere me ngā putanga o Vision Mātauranga.
- He whakapai ake i tō rātou mārama o te mātauranga Māori e hāngai ana ki te pūnaha pūtaiao, auaha me te hangarau.
Te pūnaha pūtaiao, auaha me te hangarau
- he whakapiki me te whakapakari i ngā hononga, ngā whatunga me ngā mahi ngātahitanga o ngā whakahaere Māori ki ngā kairangahau me ngā whakahaere pūtaiao mō ngā putanga pūtaiao kounga nui e whakatairanga ana i te tipuranga ōhanga.
- he tautohu i ngā huarahi whaitake ki te tuku, te tiri me te waihanga i te mātauranga i waenga i te Māori me ngā kairangahau.
- he tūhura me te whakawhanake i ngā arawātea hou ki te mahi rangahau pūtaiao e hāngai ana ki te pūtaiao, te auaha me te hangarau, me ngā ariā kaupapahere me ngā putanga o Vision Mātauranga.
Ngā Kaupapa Haumitanga
Ka tautoko Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko i ngā marohitanga, mā ngā tikanga e rua mā:
- Te Ara Whaihua - ngā huarahi pāpātanga mō te rangahau
- Ngā Rangapū Rangahau
Ka whakaawetia ngā whakataunga haumi o tēnei tahua e:
- ngā hurihanga kāwanatanga ki ngā kaupae haumitanga me ngā tuaritanga; ā,
- me te kounga me te popono o ngā marohitanga i tae ake, otirā ko ngā whakatau tuku pūtea whakamutunga ka tau i a MBIE i raro i te manatuku a te Minita.
Te Ara Whaihua - Kaupapa huarahi pāpātanga mō te rangahau
Ka aro tēnei kaupapa ki te rangahau pūtaiao kua rite kia whakatinanahia, kaua ko te tūhura. Ka haumi ki ngā hōtaka mahi o te 12 marama te roa me te aro nui ki te arumoni me te whakatairanga i te tipuranga ōhanga i ahu mai i te pūtaiao.
Mā roto i tēnei kaupapa, ka tutuki i ngā pakihi, ngā rakahinonga me ngā rōpū rangahau hohe Māori:
- Te whakamahinga pai rawa o ngā rangahau pūtaiao o te wā nei mā te whakawhanake i ngā huarahi pāpātanga me ngā putanga mō te SI&T ka aro nui ki te arumo ōkiko, me te whakatairanga i te tipuranga ōhanga.
Ngā hōtaka mahi ka hoho hei whakaohonga i ngā pakihi, ngā rakahinonga me ngā whakahaere rangahau hohe Māori kia aro nui ki te whakatinanatanga o te rangahau pūtaiao mō te arumoni me ngā putanga ka whakatairanga i te tipuranga ōhanga mai i te pūtaiao.
Ko ētahi tauira o ngā huarahi pāpātanga mō ngā kaupapa SI&T ko te (engari kāore i whāiti ki):
- Te whanaketanga o tētahi marohi ā-pakihi, mahere whaihua, mahere mahi ahumahi hoki, ā, ko ngā putanga ōhanga te whāinga matua.
- Te whakawhitinga me te whakatinanatanga o te rangahau pūtaiao e aro nui ana ki ngā putanga ōhanga.
- Te tautohu me te whakamātau āwhata-iti mō te hāponotanga ahumoni me te mākete o ngā kaupapa rangahau pūtaiao e whai pitomata ana ki te whakaoti [ea o tētahi wero ōhanga e mōhiotia ana, ka noho hei take hirahira ki ngā whakahaere me ngā hapori anga Māori.
Te Kaupapa Rangapū Rangahau
Ko tā tēnei kaupapa he haumi ki ngā hōtaka mahi, e rua tau te roa, e whakapakari ana i te mātau me ngā whatunga mā te tuitui hononga hou i waenga i ngā whakahaere Māori me te pūnaha pūtaiao, auaha me te hangarau. Ka tautoko i ngā rangapūtanga rangahau i waenga i ngā whakahaere rangahau me te Māori ki te mahi rangahau hāngai ki te SI&T e aro nui ana ki te whakatairanga i te tipuranga ōhanga me ngā putanga taiao hoki/rānei. Mō ngā hōtaka mahi ēnei kāore pea e tutuki i roto i ngā hāora mahi taunoa.
Mā roto i tēnei hōtaka ka oti i ngā whakahaere rangahau me ngā whakahaere anga Māori:
- Ngā kaupapa hāngai ki te SI&T, kua whakamaheretia, kua hoahoatia, ā, kua kawea hoki. Ka uru ki tēnei te tautoko ngātahi i roto i ngā mahi, te tiri mātauranga me ngā kawa rangahau, me te whakarato tautoko ahuwhānui ki te whakapakari i ngā hononga i roto i te pūnaha SI&T ki te kawe i ngā rangahau pūtaiao.
- Ko ngā rangahau pūtaiao kua whai whatunga, kaupapa mahi tahi hoki, mā te ako ngātahi ki ētahi atu i roto i te SI&T. Ka uru ki tēnei te whakatōpū i ngā kiripānga, ngā whakaaro rerekē me ngā tohungatanga hei whakarākei i te kounga, te mātau, me te raukaha o te rangahau i roto i te pūnaha SI&T.
- I whakatipuria te mātau rangahau i te pūnaha SI&T mā te whakapiki i ngā pūkenga taketake i ngā mahi o ia rā o te kawe, te hoahoa me te whakatinana i te rangahau.
Ka noho ngā hōtaka mahi hei whakaohoohonga, ki te whakarite i ngā hononga hou i waenga i ngā whakahaere anga Māori me ngā whakahaere rangahau, me ngā arawātea ki te mahi ngātahi ki ngā kaupapa rangahau hāngai ki te SI&T. Ko te tikanga kāore e tautokona, e whakawhānuitia rānei ngā kaupapa rangahau o te wā nei e tautokona kētia ana, i ngā ākonga wā ukiuki rānei.
Me whakawhanake-ngātahi ngā marohitanga i waenga i te whakahaere rangahau me tētahi whakahaere anga Māori. Me taunaki te marohitanga ki tētahi reta tautoko o te hōtaka mahi e marohitia ana, mai i te whakahaere rangahau me te whakahaere Māori e whai wāhi ana ki te marohitanga.
Ko ētahi tauira o ngā kaupapa rangapū rangahau ko (engari kāore i whāiti ki):
- te whanaketanga me te kawenga o ngā kaupapa auaha e akiaki ana i ngā whakahaere anga Māori me te hapori rangahau kia whaitake te whai wāhitanga ki ngā kaupapa rangahau
- te hanganga me te tautokotanga o ngā rōpū kairangahau puta noa i ngā whakahaere ki te mahi ngātahi ki ngā kaupapa whakapiki mātau a Vision Mātauranga, hei tautoko i ngā hōtaka rangahau pūtaiao me te tautoko/whakaruruhau ngātahi
- te akiaki me te tuitui i ngā whatunga hou i waenga i ngā kaipupuri me ngā ringarehe mātauranga ki te hapori rangahau, me te whai anō ki te tūhura me te whakatinana i ngā huarahi auaha ki te whakamahi i te mātauranga hei kawe i ngā hua SI&T e whai hua ai a Aotearoa.
Te hāngai ki Te Kaupapahere o Vision Mātauranga
E tautoko ana Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko i ngā tāhū me ngā putanga o te Kaupapahere Vision Mātauranga e whai ana ki te unu i te pitomata pūtaiao me te auaha o te mātauranga Māori, ngā rauemi me ngā tāngata, hei āwhina i te iwi o Aotearoa ki te hanga i tētahi anamata pai ake. E whai ana te tahua ki te:
- whakamahi i te pūnaha pūtaiao me te auaha ki te āwhina ki te whakaatu i te pitomata o te mātauranga Māori, te tangata me ngā rauemi hoki hei painga mō Aotearoa.
- whakanui i te Māori hei hoa rangapū hirahira i te pūtaiao me te auaha; hei kaitiaki whiti-reanga o ngā rauemi māori hirahira me te mātauranga iwi taketake, hei kaipupuri, hei kaiwhakahaere hoki o ngā rawa arumoni e hāngai ana ki te SI&T.
- whakapiki i te mātau o te tangata, ngā pakihi, ngā kaporeihana, ngā rūnanga, ngā kaitiaki, ngā iwi, ngā hapū me ngā marae Māori kia whai wāhi ki te pūtaiao, te auaha me te hangarau.
- whakamōrahi i te kounga o te hononga i waenga i te Māori me te Karauna i te pūtaiao me te auaha e pā ana ki Te Tiriti o Waitangi.
Ka aro matua Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko ki ēnei ariā:
- Auaha ā-Iwi Taketake: Te whai wāhi ki te tipuranga ōhanga mā te rangahau me te whanaketanga kōhure.
- Te Taiao: Te whakatutuki i te toitū ā-taiao mā roto i ngā hononga o ngā iwi me ngā hapū ki te whenua me te moana.
- Mātauranga: Te tūhura i te mātauranga iwi taketake me te pūtaiao, te auaha hoki.
Te tohanga ki Te Kaunihera Hauora o Aotearoa i whakamāramatia ki te wāhanga o 'Te Pūtea e Wātea Ana', mātua rā te anga ki te ariā:
- Hauora: Te whakapiki i te hauora me te oranga ā-pāpori.
Te hāngai ki te kaupapahere ā-pūnaha
Ka pāhekoheko hoki a Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko, ka hāngai hoki ki ngā whakaarotau a te Kāwanatanga.