He Tono Marohitanga mō te huringa haumi o Te Rangapū Rangahau 2026 - Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko

E tono ana mātou i ngā marohitanga ki te kaupapa tuku pūtea o Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko, arā a Rangapū Rangahau. Ko tā Rangapū Rangahau he haumi ki ngā hōtaka mahi, ka whakapakari i te mātau me ngā whatunga mā te tuitui hononga hou i waenga i ngā whakahaere Māori me te pūnaha pūtaiao, auaha me te hangarau(SI&T).

Mō tēnei arawātea

Ka tautoko a Rangapū Rangahau i ngā rangapūtanga rangahau i waenga i ngā whakahaere rangahau me ngā whakahaere Māori ki te mahi rangahau hāngai ki te SI&T e aro nui ana ki te whakatairanga i te tipuranga ōhanga me ngā putanga taiao hoki/rānei.

  • Ka noho ngā hōtaka mahi hei whakaohoohonga, ki te whakarite i ngā hononga hou i waenga i ngā whakahaere anga Māori me ngā whakahaere rangahau, me ngā arawātea ki te mahi ngātahi ki ngā kaupapa rangahau hāngai ki te SI&T. Ko te tikanga kāore e tautokona, e whakawhānuitia rānei ngā kaupapa rangahau o te wā nei e tautokona kētia ana, i ngā ākonga wā ukiuki rānei.
  • Me whakawhanake-ngātahi ngā marohitanga i waenga i te whakahaere rangahau me tētahi whakahaere anga Māori.

Mā tēnei Tono Marohitanga e whakarato i ngā mōhiohio me pēhea te tuku tono ki te Tahua, ka pēhea te aromatawai i tō tono, ka ahatia tō tono ina whiwhi koe, ā, me pēhea hoki te whakapā mai ki a mātou kia āwhinahia koe me te tukanga tono.

Te pūtea e wātea ana

Ko te nui o te pūtea e wātea ana mō Rangapū Rangahau ka eke pea ki te $6.5 miriona (hāunga te GST). Ko te uara o ia kirimana he $350,000 (hāunga GST) mō te 2 tau.

Me hāngai pū ngā utu o te kaupapa ki te hōtaka mahi o taua kaupapa. Ka taea te whakamahi i ngā pūtea hei utu i ngā utu whanake mahi hōtaka, te kawenga me ngā utu whakahaere (tae atu ki ngā hāereere). Kāore e utua ngā whakapaunga pūrawa. Ehara i te mea me pūtea-taupuhi.

Ko wai e āhei ana ki te tono

Me tutuki i ngā marohitanga ngā paearu māraurau katoa e koke whakamua ai, ā, ka whakakāhoretia ngā marohitanga kāore e eke ki ngā paearu.

E māraurau ai koe ki ngā pūtea, ko tā ngā marohitanga:

  1. Me hinonga ā-ture takitahi o Aotearoa, otirā me tū hei whakahaere anga-Māori, whakahaere Rangahau rānei te kaitono.

    Ko te whakamārama o te whakahaere anga-Māori he whakahaere e whakaatu ana i ngā taunaki nui o te whakapiki i ngā raukaha pūtaiao me te auaha i roto i te ōhanga Māori.  Me hohe te tautoko a te rangapūtanga ki te whakahaere rangahau i te tipuranga o te mātau rangahau Māori, me te whakamana i te whakahaere rangahau kia whaitake te mahi me ngā hapori, ngā pūnaha mātauranga, ngā whakaarotau Māori rānei.

    Ko te Whakahaere rangahau e tautuhia ana hei whakahaere e whai ana i te mātau rāroto* ki te kawe i ngā mahi pūtaiao, auaha me te hangarau.

    *Ko te mātau rāroto e kōrero ana mō ngā tohu rangahau pūtaiao, ngā wheako pakari taurite rānei i te rāngai pūtaiao.
  2. Me kaua tētahi tari Kāwanatanga e tuku tono (e ai ki ngā tautuhinga o te Wāhanga 2 o te Public Service Act 2020).
  3. Me whakauru he whakahaere Rangahau** me tētahi whakahaere anga-Māori, otirā ko tētahi me tū hei Kaitono kaiārahi, ko tētahi atu hei hoa Rangapū. Me kaua e neke atu i te hoa rangapū kotahi e tū ana hei whakahaere rangahau tūmataiti (tae atu ki tētahi whare wānanga).

    **Tērā pea he Whakahaere Rangahau Māori te Whakahaere Rangahau; engari me whai he Whakahaere Anga-Māori Rangapū e māraurau ai koe ki te tono.

    Ko te hononga, me kaua noa i waenga i te whakahaere Kaitono me te whakahaere e noho nei hei hinonga matua, turuki, turuki-tūhono rānei o te whakahaere Kaitono; i waenga rānei i ngā tari o tētahi whakahaere kotahi (hei tauira, he kura wānanga).
  4. Mō ngā ngohe e hāngai pū ana ki te kaupapa tuku pūtea me ngā herenga o te kaupapa, pērā i ērā e takoto ana ki te Mahere Haumi o Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko.
  5. Kaua mō ngā mahi kua whiwhi kē i te pūtea kāwanatanga.
  6. Kāore he ākonga kura wānanga ukiuki, he ākonga kura tuarua rānei i roto.

    He whaitake-kore ngā marohitanga whai hōtaka mahi e māraurau ana ki ngā pūtea a Te Tāhuhu o te Mātauranga ki Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko.
  7. Mō ngā ngohe rangahau pūtaiao ka whakahaeretia te nuinga o ngā mahi ki Aotearoa nei, māna, kua whakarite a MBIE tērā ētahi take nui e tika ana kia whai whakaarotia te marohitanga.

    Ki te kore te nuinga o ngā mahi o te hōtaka mahi e kawea ki Aotearoa, tēnā whakamāramahia ki tō marohitanga ngā take i pēnei ai, ā, he aha te hira o tērā. Mēnā he pakari ngā hononga o te hōtaka mahi ki ngā ringa rehe mātauranga taketake i ētahi atu whenua, me whakaatu i te hua o tēnei ki a Aotearoa.
  8. Me kaua tētahi hinonga kāwanatanga o Rūhia (tae atu ki te tautoko i te ope tauā o Rūhia, ngā mahi haumaru rānei) e whai hua, tae atu ki tētahi rōpū i waho o te kāwanatanga rānei e tirohia ana tērā pea kei te whai wāhi ki te riri.
  9. Me tuku ki te Pītau - te Pūnaha Whakahaere Haumi a MBIE, ā, me tutuki hoki ngā herenga o te wā, te hōputu, ngā ihirangi, me ētahi atu herenga ā-whakahaere.
  10. Me whakatau i tētahi, neke atu rānei o ngā kaupapa a Vision Mātauranga: Te Taiao, Te Auaha ā-Iwi Taketake, Te Mātauranga rānei/hoki.

    Kia mōhio mai e kore pea ētahi āhuatanga mātauranga Māori e tiaro ki te kaupapa Mātauranga o te Kaupapahere o Vision Mātauranga mō ngā take o tēnei tahua***.

    ***Ko ngā waehere Mātai Rangahau ANZSRC (FoR) e whai ake nei, kāore i te tiaro, engari kē me whiwhi pūtea i ētahi atu tari:
    • 4507 Te ahurea, reo me te hītori o te Māori (Māori culture, language and history)
    • 4508 Mātauranga Māori (Māori education)
    • 4511 Ngā tāngata, te porihanga me ngā hapori o te Māori (Māori peoples, society and community)

    Kāore te kaupapa Hauora o Te Kaupapahere o Vision Mātauranga e tautokona ana e tēnei tahua, i te mea ka whakatauhia tēnei kaupapa mā roto i ngā pūtea e whakahaeretia ana te Kaunihera Rangahau Hauora. Ka uru pea ki ngā marohitanga rangahau ētahi kaupapa hauora, ā, ka noho māraurau tonu, engari ko te nuinga**** o ngā putanga o ēnei marohitanga ka whakatau i tētahi o ngā kaupapa māraurau e toru.

    ****Me whakatau e te 50% o ngā waehere FoR māraurau tētahi, neke atu rānei o ngā kaupapa māraurau.
  11. Me whakawhanake-ngātahi i waenga i te whakahaere rangahau me te(ngā) whakahaere anga-Māori. Ki te tuku tono koe, me tukuatu he reta whanake-ngātahi. Me whakahua tēnei reta he mea waihanga-ngātahi te hōtaka mahi e ngā rōpū e rua/katoa, ā, me waitohu e te whakahaere Kaitono me te(ngā) whakahaere Rangapū. Me whakaatu te reta i te āhua o te whakatutuki a te(ngā) whakahaere anga-Māori i te tautuhinga o te 'whakahaere anga-Māori' kei raro i te paearu māraurau 1.

Te tukunga tuku tono, te aromatawai me te whakataunga

Ka whakatakoto ēnei hātepe i te tukanga, mai i te tuku tono, ki te aromatawai me te whakataunga:

  1. Ka tuku marohitanga whiwhi tahua ngā kaitono.
  2. Ka arotake a MBIE i ngā tono ki te whakarite mēnā e ū ana ki ngā paearu māraurau.
  3. Atu ki te 10 ngā āpiha matatau a MBIE e hāngai ana ki tēnei haumitanga, ka riro mā rātou e whakaoti i tētahi aromatawai rāroto o ia marohitanga puta noa i ngā paearu aromatawai e whā e takoto ana ki te Aratohu Aromatawai me te Tuku Piro 2026 me te kaupapahere o Vision Mātauranga. Ka pupuritia rāroto ngā aromatawai.
  4. Ko ngā marohitanga ka whai piro o te "3", piki atu rānei, puta noa i ngā paearu aromatawai e whā (te tepenga whiwhi pūtea), ka koke ki te kaupae o muri ake. Ko ngā marohitanga ka whai piro o te "2", raro iho rānei, he hāhaka rawa i te tepenga whiwhi pūtea, ā, ka tūtohua hei whiwhinga-kore, ki te Hēkeretari Tuarua o te Mahi, te Pūtaiao me te Hinonga, otirā ko ia te kaiwhakatau.
  5. Mēnā he iti ake i te 70 ngā marohitanga ka tukua mai, ka whano katoa ngā marohitanga māraurau kia aromatawaihia.
  6. Mēnā he 71, neke atu rānei ngā marohitanga māraurau ka tukua mai, ka tū he pōtitanga kōwhiri, hei whakaheke i te maha o ngā marohitanga māraurau ka whano kia aromatawaihia ki te 70.
  7. Ka whakamōhiotia ngā kaitono kāore i māraurau.
  8. Ka whakamōhiotia ngā kaitono i whai piro o te "2", heke iho rānei, atu ki te paearu aromatawai, otirā kāore i ahu
  9. Mēnā e hāngai ana, ko ngā kaitono i whai piro o te "3", piki atu rānei, atu ki ngā paearu aromatawai, engari kāore i whiria kia whano whakamua i roto i te pōtitanga, ka whakamōhiotia rātou.
  10. Ka whakaae/whakahē ngā kaiaromatawai i ngā marohitanga kua kua kopoua, ā, ka puaki i ngā pānga taharua.
  11. Ko ngā marohitanga katoa ka aromatawaitia e ngā mema motuhake o te Pae Aromatawai, atu ki ngā paearu aromatawai, ā, ka utaina ki Pītau.
  12. Ka hui te Pae Aromatawai ki te whiriwhiri i ngā marohitanga me te eke ki tētahi tatūnga ki ngā piro, ngā whakahoki kōrero me ngā tūtohu, hei whakauru ki te pūrongo a te Upoko o te Pae.
  13. Ka tuku pūrongo te Upoko o te Pae, kei roto ngā tūtohu tuku pūtea, ki te Hēkeretari Tuarua o te Mahi, te Pūtaiao me te Hinonga, otirā ko ia te kaiwhakatau.
  14. Ka whakamōhiotia ngā kaitono i angitu.

Ngā whakahoki kōrero ki te kaitono

I muri i ngā hihira māraurau, ka whakamōhiotia ngā kaitono mēnā e māraurau ana rātou, kāore rānei. Ki te kore ngā kaitono e māraurau, ka whakamōhiotia koe ki ngā take i pēnā ai.

I te otinga o te tukanga aromatawai whānui, ka whiwhi ngā kaitono katoa ka whano kia aromatawaihia, i tētahi whakamōhiotanga ā-tuhi me ngā whakahoki kōrero e pā ana ki ngā tono. Ka poua ngā whakahoki kōrero ki ngā mōhiohio i kohia i ngā mema o te Pae Aromatawai mō ngā āhuatanga pakari, ngoikore hoki o ā rātou marohitanga.

Tukanga pōti

He aha mātou e whakamahi nei i tētahi pūnaha pōti kōwhiringa

Ina whiwhi mātou i ngā marohitanga māraurau 71, piki ake rānei, e ū ana ki te tepenga whiwhi pūtea, ka whakamahia he pūnaha pōti ki te whakaiti i te taumahatanga aromatawai, ki runga i te Pae Aromatawai a MBIE. Ko ngā marohitanga māraurau katoa e ū ana ki te tepenga whiwhi pūtea ka uru ki te pōtitanga.

Ka āwhina te tukanga pōti i a mātou ki te whakahaere i ngā utu whakahaere, otirā he tikanga kōwhiri puata, e tōkeke ai te tiaki i ngā marohitanga katoa e ū ana ki te tepenga whiwhi pūtea, ā, kāore e whakahāwea i ngā kaitono. Ehara te pūnaha pōti i te pūnaha hou, otirā ka whakamahia puta noa i te ao

Ka whano ngā marohitanga 70 ka kōwhiria e te pōtitanga, ki te Pae Aromatawai.

He aha te tikanga o te pūnaha pōti?

Ka whakamahi a MBIE i a Microsoft Excel ki te kōwhiri matapōkere i ngā marohitanga māraurau 70, ka whano ki te Pae Aromatawai. Ka whakamahi a MBIE i tētahi ripanga excel e whakamahi ana i tētahi āheinga Matapōkere (RANDARRAY). Ka kopou tēnei āheinga i tētahi tau matapōkere i waenga i te 1 me te n (ko te n te maha o ngā tono māraurau) ki ia tono.

Kātahi ka kōwhiria e te papatono nei ngā tono 70 tuatahi ka puta i te āheinga RANDARRAY, kia whano atu ki te Pae Aromatawai. Ka whakahaeretia te papatono nei ā te 20 o Ōketopa 2025 e te Kaiwhakahaere Matua o te Pūtaiao, Haumitanga me ngā Paearu Mahi.

Ngā rā matua

Ngā Mahi Matua Ngā rā
Kauhaurangi mōhiohio (rēhita i konei(external link)) 25 o Hune 2025
Te wā tuku marohitanga 20 o Ākuhata 2025 ki te Poupoutanga o te rā, 1 o Ōketopa 2025
Ka whakaputaina ngā mema o te Pae Aromatawai Hei te 30 o Ākuhata 2025
Ka tirohia e MBIE ngā marohitanga katoa, atu ki ngā paearu māraurau me te tepenga whiwhi pūtea. Te hiku o Ōketopa 2025
Mēnā e hāngai ana, ka whakamahi a MBIE i te pūnaha pōti ki te whiwhi i te 71, neke atu rānei ngā marohitanga māraurau, e ū ana ki te tepenga whiwhi pūtea 20 o Ōketopa 2025
Ka tuaritia ngā marohitanga ki ngā Kaiaromatawai Te hiku o Ōketopa 2025
Hui a te Pae Aromatawai Te hiku o Ōketopa 2025
Ka whakamōhiotia ngā kaitono māraurau-kore, i mūhore hoki Te pane o Tīhema 2025
Te aromatawaitanga o ngā marohitanga e te Pae Aromatawai Nōema - Tīhema 2025
Hui a te Pae Aromatawai 18 - 19 o Pēpuere 2026
Ka pāhotia ngā whakatau tuku pūtea haumi Māehe 2026
Whakahoki kōrero ki ngā Kaitono Māehe 2026
Wā kirimana Āperira - Mei 2026
Ka tīmata ngā kirimana 1 o Hune 2026

Tērā pea ka whakarerekētia ngā rā. Ka whakamōhiotia koe mā te īmēra ki te whakarerekētia. E tāpiritia ai koe ki tēnei rārangi whakamōhio ā-īmēra, tēnā ohauru ki te whiwhi kōrero hou. 

Ohauru(external link)

Kauhaurangi mōhiohio

Ka tū he kauhaurangi me tētahi hui pātaitai mā ngā kaitono, ā te Wenerei, 25 o Hune 2025. Ka whakarato mātou i ngā mea katoa me mōhio koe e pā ana ki te Huringa Haumi 2026, mō ngā tikanga tuku pūtea o Te Rangapū Rangahau me Te Ara Whaihua.

Ko te haora tuatahi he whakaaturanga kauhaurangi, me te haora o ngā pātaitai. 

Rēhita ki konei(external link) — Zoom

Ngā tuhinga me ngā ihirangi matua

I te wā e whakawhanake ana koe i tō tono, e whakahau ana mātou i a koe ki te tirotiro i ēnei tuhinga tohutoro matua:

Te Mahere Haumi o Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko mō ngā whāinga me ngā putanga o te tahua haumi

Ngā whārangi ipurangi o Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko

Aratohu aromatawai me te tuku piro Rangapū Rangahau 2026 huringa haumi - Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko

Tukanga tono

Me whakakī ngā kaitono i ā rātou marohitanga Rangapū Rangahau ki Pītau, tā mātou Pūnaha Whakahaere Haumitanga, he tomokanga tuihono haumaru. Hei āwhina i a koe ki te whakarite i tō marohitanga kua whakaratoa e mātou tētahi tātauira marohitanga.

  1. Ka tāurua, ka tukua hoki ngā marohitanga ki Pītau E uru ai koe ki Pītau me whai pūkete RealMe i te tuatahi.

    Pītau Investment Management System Portal
  2. Mēnā kāore ō takiuru, whakapā atu ki tō Tari Rangahau ki te tiki i tētahi, mēnā kāore ō Tari Rangahau, ka taea te tono āheinga. I mua i te whakawhanake i tō marohitanga, ka whakahautia koe ki te whai whakaaro ki ngā paearu māraurau, ngā paearu aromatawai, me ngā ture me ngā here e pā ana ki tēnei Tono Marohitanga.
  3. Kei te tātauira marohitanga ngā tohutohu mō te āhua o te whakarite i tō marohitanga me ngā mōhiohio e hiahiatia ana. E tūtohu ana mātou kia whakamahi koe i te tātauira marohitanga i whakaratoa hei tuhi i ngā mōhiohio e hiahiatia ana mā te taupānga tukatuka kupu e hiahiatia ana, ā, ka rite ana ki te tuku, tāruatia ka whakapiri i ngā wāhanga e tika ana ki ngā āpure Pītau tika me te tukuatu i ō tuhinga tautoko ina tohua.
  4. Ka taea e ngā kaimahi a MBIE te āwhina i a koe ki te whakauru ki Pītau me te tuku ārahitanga me pēhea te tāuru kiko.
  5. Ka whakamahia ngā mōhiohio kei tō marohitanga mō te aromatawai, otirā ka noho hei pūtake o te kirimana mō ngā kaupapa ka waimaria.
  6. E pōhiritia ana ngā marohitanga reo Māori. Tērā pea ka whakahaeretia ki te reo Ingarihi te aromatawaitanga o ngā marohitanga. Ka kōwhiri pea ngā kaitono ki te tāpiri whakapākehātanga o tā rātou marohitanga, ka waiho rānei ki ngā kaiwhakawhiti reo ka tīkina e MBIE, otirā kāore he utu ki te Kaitono. Kāore he whakaaweawetanga o te kōwhiringa reo ki ngā putanga aromatawai. Me tuku ngā whakapākehātanga ki Pītau, ā, me ū ngā whakawhitinga reo ki te wairua o te putanga reo Māori.

Tautoko Āpiti

E wātea ana a Moko Kauri Consultants ki te tautoko i ngā kaitono katoa i te wā o te tukanga tuku tono.

Mō ētahi atu whakamārama, ki te whakapā rānei ki a Moko Kauri Consultants info@mokokauri.co.nz

Moko Kauri(external link)

Ngā paearu aromatawai

Ka aromatawai ngā mema o te Pae Aromatawai i ngā marohitanga, atu ki ia paearu i raro, ā, ka tuku piro mai i te 1 (kounga iti) ki te 7 (kounga nui). He 25% te taumaha o ia paearu.

Tirohia ngā whārangi o Te Aratohu Aromatawai me te Tuku Piro i konei

Aratohu aromatawai me te tuku piro Rangapū Rangahau 2026 huringa haumi - Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko

Kairangi

Ka whai te Tahua i te kairangitanga mā te whakawhanake, te pupuri me te whakapoapoa i ngā tāngata me ngā rōpū whai pūkenga mā te whai i ngā rangahau pūtaiao kounga nui me ngā otinga auaha e hāngai ana ki te pūtaiao, te auaha me te hangarau.

Whanaketanga Tangata, ngā Hononga me ngā Pūkenga (25%)

Pātai Matua: He aha te whānui o te tūpono ara mai o te pūtaiao kairangi i ngā āheinga me ngā whatunga tauroa ake, ka tautoko i ngā putanga ōhanga, putanga taiao hoki/rānei?

I te wā e aromatawaitia ana tēnei pātai, ka whai whakaaro ngā kaiaromatawai:

  • Ka whakatipu te kaupapa i ngā whatunga āheinga rangahau me ngā hononga e puta ai te pūtaiao kairangi?
  • Menā ka kawea e tō marohitanga ngā mahi ki tua o ngā 'mahi o ia rā' mō ngā rōpū e whai wāhi ana? Hei tauira, he whakarite i tētahi kaupapa rangahau tauroa mahitahi.
  • He aha te whānui o te whakawhanake nui a te kaupapa i i te mātau me te pūkenga o te hunga e whai wāhi ana?

Te Raukaha o ngā Kawenga Mahi (25%)

Pātai Matua: He aha te nui o te tūpono whakatutukitanga o ngā putanga e marohitia ana e tō kaupapa?

I te wā e aromatawaitia ana tēnei pātai, ka whai whakaaro ngā kaiaromatawai:

  • He aha te pānga o te kounga, te tautōhito me ngā pūkenga o te rōpū ki ngā kaupapa o te hōtaka mahi kua marohitia?
  • E whai ana te rōpū i te mana whakaae tika ki te whakahaere i tēnei mahi?
  • Kei te whai ngā hunga whai wāhi me te hōtaka mahi i ngā rauemi me te tautoko tika hoki, tae atu ki ngā whakahaere me ngā whare tika?
  • Kua tautohua, kua whakamaurutia hoki ngā wero ki te kaupapa?

Te Pānga

E rapu pāpānga ana te Tahua mā roto i ngā hōtaka mahi e tūhura ana i ngā huarahi e whai hua ai ngā whānau, ngā hapori, te ōhanga Māori me Aotearoa hoki i te rangahau pūtaiao, tana whanaketanga me te whakatinanatanga o te arumoni.

Ngā Putanga Pūtaiao, Auaha me te Hangarau (25%)

Pātai Matua: Ka kawea e te hōtaka ngā rangahau pūtaiao me te hangarau hāngai ki te SI&T e puta ai ngā putanga ōhanga me te taiao hoki/rānei, ā, he aha hoki ngā tūpono pāpānga o te rangahau?

I te wā e aromatawaitia ana tēnei pātai, ka whai whakaaro ngā kaiaromatawai:

  • He pitomata anō o te rangahau hāngai SI&T e hua mai ai ngā putanga me ngā pāpānga ōhanga me te taiao ōkiko rānei/hoki?
  • Ka hikina e te kaupapa te mātau me te raukaha o pūtaiao Māori, e whai hua ai te(ngā) whakahaere anga Māori?
  • E hāngai ana ngā hua e matapaetia ana ki ngā wawata o te(ngā) whakahaere anga Māori?
  • Ka tuaritia anō ngā putanga pūtaiao ki te Māori whānui me ngā kiripānga hoki/rānei?

Ngā Hua Pūtaiao, Auaha me te Hangarau me Vision Mātauranga (25%)

Pātai Matua: Ka whai hua te rāngai pūtaiao, auaha me te hāngau (SI&T) i te pikinga o te mātau me te raukaha pūtaiao, ā, he aha te whānui o te tautoko a te kaupapa i te kaupapahere a Vision Mātauranga?

I te wā e aromatawaitia ana tēnei pātai, ka whai whakaaro ngā kaiaromatawai:

  • Ka whakawhanake anō te kaupapa i te pūtaiao me ngā hononga kairangi, e whakamana ai i ngā whakahaere Māori ki te kawe i ngā hua ki te motu?
  • Ka hikina e te kaupapa te mātau me te raukaha o te pūtaiao Māori, e whai hua ai te rāngai SI&T ?
  • Ka tautohu, ka tautoko anō te kaupapa i ngā arawātea anamata e whai wāhi ai te Māori ki te rāngai SI&T?
  • Ka pēhea te whakatau a te kaupapa i ngā kaupapa o Vision Mātauranga i tīpakohia?

Ngā pānga taharua

Mēnā e tuku marohitanga ana koe, tirohia te rārangi o ngā mema Pae Aromatawai i raro kei kitea pea he pānga taharua. Ina kitea e koe tētahi pānga taharua ōkiko, tūpono, hāngai, tāhapa rānei, me whakamōhio mai i a mātou i mua i te rā kati o ngā tono mā te īmēra ki HAWCF@mbie.govt.nz me ngā taipitopito hei wānangatanga.

E rua ngā tūmomo taumata o ngā pānga taharua:

  1. He pānga taharua hāngai, otrā ko tā te Kaiaromatawai:
    • e hāngai ana tana whai wāhi ki tētahi marohitanga (hei kaiwhakauru, kaiwhakahaere, whakaruruhau, hoa rangapū rānei, he hononga whaiaro tūtata rānei ki te kaitono, hei tauira, nō te tūranga whānau kotahi
    • he hoa mahi tahi, e whai wāhi ana rānei ki te marohitanga a te kaitono.
  2. He pānga taharua tāhapa, otrā ko tā te Kaiaromatawai:
    • e whai tūranga mahi ana i tētahi wāhi mahi e whai wāhi ana ki tētahi marohitanga, engari kāore i whai wāhi ki te marohitanga ake a te kaitono
    • he hononga whaiaro, ngaio hoki/rānei ki tētahi o ngā kaitono, hei tauira, he hoa
    • e aromatawai ana i tētahi marohitanga e whakawātia ana, otirā tērā pea e tautute ana ki ā rātou mahi pakihi.

He whāiti rawa te whai whakaarotanga o te hononga whaiaro tūtata, hei tauira, te hononga hāngai (whaiāipo, tūranga whānau kotahi, tautetanga). Kāore te hononga ā-iwi, ā-hapū rānei e whakaarotia ai hei pānga taharua.

Ngā mema o te Pae Aromatawai

Ka whakaputaina he rārangi o ngā mema o te Pae Aromatawai ki konei i mua i te 30 o Ākuhata 2025.

Ngā whakatau tuku pūtea

Kei te Hēkeretari Tuarua a MBIE mō te Mahi, Pūtaiao me te Pakihi te whakatau haumi whakamutunga, i poua ki ngā tūtohu a te pūrongo a te Upoko o te Pae, ā, tērā pea:

  • ka whakatau i ngā herenga tōmua o te kirimana, hei whakatutuki i mua o te tuku kirimana ki taua kaupapa
  • ka whakatau i ētahi herenga motuhake hei āpitihanga ki ngā ture me ngā herenga ahuwhānui e takoto ana ki te Kirimana Tuku Pūtea a te Tahua
  • ka whakarerekē i te ingoa o te kirimana (me whiriwhiri hoki te kaitono)
  • ka whakarerekē i te Tauākī Tūmatanui (me whiriwhiri hoki te kaitono)
  • ka whakarerekē i te roa o te kaupapa
  • ka whakarerekē i te tohanga pūtea i tērā i marohitia
  • ka hiahia kia whiriwhiria te mahere a te marohitanga kia tau ai ngā hiahia o MBIE, hei whakaata i te huringa ki te pūtea.
  • ka whai whakaarotia ngā paearu mahi o mua me ngā kirimana pūtaiao i utua e MBIE. I te wā e tūtohua ana kia whiwhi pūtea te kaitono, engari he herenga tuku pūrongo tonu tāna, he takohanga ā-kirimana rānei kāore anō i tutuki i te wā o te tuku kirimana, ka puritia pea e mātou te kirimana tuku pūtea kia tutuki rānō ngā takohanga kirimana o mua. Kia mōhio ake, ka whakatōmuritia te rā tīmata o te kirimana hou mēnā e tāwēwē tonu ana ētahi takohanga kirimana o mua.

Ka whakamōhio mātou i te Kaiwhakahaere Tuku Tono o te marohitanga ki ngā whakataunga tuku pūtea ā te Māehe 2026. Ka whakaputaina ngā ingoa o ngā kaitono angitu ki ō mātou whārangi ipurangi o Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko me te whakaputa anō mā tētahi pānuitanga pāpāho, ka pānuitia rānei e te Minita o Te Pūtaiao, Auaha me te Hangarau, me te Minita Whanaketanga Māori.

Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko 2025

Te tuku kirimana, te utu, te tuku pūrongo me te aroturuki

Te tukanga tuku kirimana

Ka kuhu ngā kaitono angitu ki tētahi Kirimana Tuku Pūtea ki a mātou (i runga anō i te tutukitanga o ngā herenga tōmua).

Me waitohu, ka whakahoki i tēnei whakaaetanga ki a mātou i roto i te kotahi marama o te whiwhinga.

Ka pā ngā ture me ngā herenga o te Tātauira Kirimana Rangapū Rangahau 2026: Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko ki te whakaratonga o ngā pūtea i whakaaetia i waenga i a mātou me te whakahaere whiwhi kirimana. Mā te tuku marohitanga, e whakaae ana koe ki ngā ture me ngā here o Te Tātauira Kirimana Rangapū Rangahau 2026: Te Tahua Raukaha o He Ara Whakahihiko. E wātea ana tēnei tātauira i te wāhanga o Ngā tuhinga me ngā ihirangi matua kei runga.

Ngā utunga

Mā te kaipupuri kirimana e whakahaere i ngā pūtea, kia mātua whakaritea te kawenga o ngā hōtaka mahi i kirimanatia, me te ū hoki ki ngā herenga tuku pūrongo. Ka pēnei te whakarato pūtea a MBIE, i runga anō i ētahi herenga kirimana whāiti:

  • 50% i te tīmatanga o te hōtaka mahi
  • 50% i te wā wawaenga (i muri i te tuku pūrongo kokenga e pai ai ki a mātou).

Te tuku pūrongo me te aroturuki

Ko tā ngā kaitono angitu me tuku he pūrongo kokenga me tētahi pūrongo whakamutunga ki Pītau, ā, ka arotakea e mātou. Ko te tikanga me ngātahi te whakarite i ēnei pūrongo, ā, me uru ngā mōhiohio mai i te kaipupuri kirimana me te(ngā) whakahaere Hoa rangapū. Ka uru ki tēnei he reta whanake-ngātahi kua waitohua e te(ngā) whakahaere Hoa rangapū ki te whakaū i te whakaritenga ngātahi o te pūrongo ki te(ngā) whakahaere, otirā me te tika hoki o ngā mōhiohio kei roto i te reta. Me taurite tēnei(ēnei) reta ki ngā whakahaere Hoa rangapū e rārangi mai ana i te kirimana.

Pūrongo kokenga

Me uru ki te pūrongo kokenga ngā mōhiohio o te tūnga me te kokenga ki te kawenga o te hōtaka mahi ki tērā i kirimanatia. Me tuku tēnei hei te kotahi marama i muri i te hauruatanga o te kawenga hōtaka mahi (30 o Hune 2027), ā, ka kapi te wāhanga mai i te 1 o Hune 2026 ki te 30 o Mei 2027.

Pūrongo whakamutunga

Me uru hoki ēnei mōhiohio ki te pūrongo whakamutunga:

  • te tūnga me te kokenga ki te kawenga o ngā Hua me ngā Tūmahi i kirimanahia.
  • ngā whakatutukinga matua
  • ngā mōrearea e maiea ana, ā, me ngā mahi ki te whakatau i ēnei
  • tauākī tūmatanui
  • he aromatawai mēnā ka puta he arawātea pūtaiao, auaha me te hangarau i tēnei hōtaka mahi, mēnā hoki ka angitu te kaupapa ki te whakapiki i te mātau me te raukaha pūtaiao, me te whaihua o te hōtaka mahi whānui.

Me tuku ngā pūrongo whakamutunga hei te kotahi marama i muri i te mutunga o te kawenga hōtaka mahi (30 o Hune 2028), ā, ka kapi te wāhanga mai i te 1 o Hune 2026 ki te 30 o Mei 2028.

Tirohia te Tātauira Kokenga me te Pūrongo Whakamutunga kei te wāhanga o Ngā Tuhinga Matua

Last updated: 11 June 2025