Mahere Haumi 2024 - Te Tahua Whakahaka o Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga
Ka whakatakoto tēnei Mahere Haumi i te horopaki ā-kaupapahere mō Te Tahua Whakakaha o Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga, ngā whāinga o te Tahua me ngā kaupapa tuku pūtea.
He āhua $2.0 miriona (hāunga te GST) i ia tau e wātea ana ki te tautoko i ngā marohitanga angitu i ia huringa haumi o Te Tahua Whakakaha o Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga.
On this page
Read the English version
Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga Capability Fund 2024 Investment Plan
Ko ngā whāinga o Te Tahua Whakakaha o Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga (te Tahua) he:
- whakapakari i te āheinga, te raukaha, ngā pūkenga me ngā whatunga i waenga i te Māori me te pūnaha pūtaiao me te auaha, me te
- whakapiki anō i te āhua o te whai wāhi a te rangahau ki ngā wawata o ngā whakahaere Māori me te tuku hua ki Aotearoa.
Ngā Whāinga o Te Tahua Whakakaha o Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga
Ka haumi ake te Tahua ki te whanaketanga o ngā tāngata me ngā whakahaere pūkenga nui e whakaaro ana ki te mahi, e mahi ana rānei i te mahi rangahau e tautoko ana i ngā tāhū me ngā putanga o te kaupapahere Vision Mātauranga a Hīkina Whakatutuki (MBIE). E whai ana te kaupapahere Vision Mātauranga nei ki te unu i te pitomata pūtaiao me te auaha o te mātauranga Māori, ngā rauemi me ngā tāngata, hei āwhina i te iwi o Aotearoa ki te hanga i tētahi anamata pai ake.
He mea whakahaere tēnei tahua mai anō i te 2013, otirā he āhua $4.0 miriona i te tau te nui o Te Tahua Whakakaha o Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga. O tēnei pūtea, he āhau $2.0 miriona i ia tau ka wātea kia tohaina e MBIE ki ngā marohitanga hou ki Te Tahua Whakakaha o Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga, me te toenga ka tohaina ki ngā kirimana o te wā nei mai i ngā huringa haumi o mua a te Tahua.
Kua kirimanatia he $1.982 miriona i te tau ki te Health Research Council of New Zealand hei tautoko i ngā kaupapa hauora e tutuki ai ngā whāinga o Te Pūnaha Hihiko.
Health Research Council of New Zealand(external link) — HRC
Ka haumi te Tahua nei ki ngā mahi whakawhanake i te pūnaha whānui. E aro ana te Tahua ki te kairangitanga me te pānga nui, mā te haumi ki te whanaketanga o te tangata me ngā rōpū whai pūkenga, raukaha hoki ki te whakawhanake i ngā hōtaka rangahau kounga nui e hāngai ana ki te whakatinana i te Kaupapahere Vision Mātauranga. E rapu pānga ana mā roto i ngā hōtaka mahi e tūhura ana i ngā huarahi e whai hua ai te tangata, te whānau, ngā hapori Māori me ngā rōpū Māori i te rangahau, te whanaketanga me te whakatinanatanga o te mahi pūtaiao.
Mā te haumi ake ki te kairangitanga mā te Tahua nei e āwhina ki te whakawhanake, te pupuri me te whakamanea i ngā tāngata me ngā whakahaere pūkenga nui, kia whai hua ai i ngā mātauranga hou, te whakapiki i ngā taumata pūkenga hāngai, kia pai ai te kawe i ngā rangahau e hānai ana ki a Vision Mātauranga, ā, kia noho rātou hei mātanga rongonui i roto i ā rātou mahi.
Ngā whāinga haumitanga
Ko ngā whāinga haumitanga o Te Tahua Whakakaha o Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga:
- Ko tā ngā whakahaere Māori (ngā kairangahau e kī ana he Māori rātou), he:
- whakapiki i te mārama o ngā kairangahau Māori ki ngā painga o te mahi rangahau, tae atu ki ngā whāinga ā-ōhanga, ā-pāpori, ā-taiao hoki
- whakapiki i te whakamahinga me te whakatinanatanga o ngā hua rangahau e ngā kaiwhakamahi rangahau Māori
- whakapiki i te āheinga, te raukaha me ngā pūkenga i ngā whakahaere Māori me ngā rangapūtanga hou ki ngā whakahaere Rangahau.
- Ko tā ngā kairangahau takitahi me ngā whakahaere Rangahau (tae atu ki ngā kairangahau Māori), he:
- whakapiki i te mōhio ki te rangahau mātauranga Māori.
- whakapiki i te āheinga rangahau e pā ana ki ngā tāhū me ngā putanga a Vision Mātauranga me ngā rangapūtanga hou ki ngā whakahaere Māori.
- Ko tā te pūnaha pūtaiao me te auaha he:
- tautohu i ngā huarahi whaihua ki te whakawhiti mātauranga i waenga i te Māori me ngā kairangahau.
- whakapiki i ngā hononga me ngā mahi ngātahitanga i waenga i ngā whakahaere Māori me ngā kairangahau takitahi me ngā whakahaere Rangahau.
- whakapakari me te whakapiki i ngā whatunga kairangahau, whakahaere Rangahau me ngā whakahaere Māori ka akiaki me te tautoko i a rātou anō.
- tūhura me te whakawhanake i ngā arawātea hou ki te mahi rangahau e whai wāhi ana ki ngā tāhū me ngā putanga kaupapahere Vision Mātauranga.
Ngā Kaupapa Haumitanga
Ka tuku pūtea a MBIE ki ngā kaupapa a Te Tahua Whakakaha o Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga i te Vote Business, Science and Innovation: Talent and Science Promotion appropriation.
Vote Business, Science and Innovation: Talent and Science Promotion appropriation(external link) — treasury.govt
I ia tau o te huringa haumitanga e whakahaeretia ana e MBIE, āhua $2.0 miriona ka tohaina ki ngā marohitanga hou mā ētahi kaupapa e rua: te Kaupapa Tūhono me te Kaupapa Ika Tauhou.
He mea whakaawe ngā whakatau haumitanga e:
- ngā pūtea e wātea ana hei haumitanga, ā, tērā pea ka rerekē ake i runga anō i ngā huringa kāwanatanga ki te nui ngā mahi haumi, ngā tohanga rānei.
- te kounga o ngā tono ka tae mai, otirā mā MBIE e whakatau i ngā tohanga pūtea whakamutunga ki ngā tono ka angitu.
Kaupapa Tūhono
Ka haumi ake te Kaupapa Tūhono ki ngā hōtaka mahi, atu ki te rua tau te roa ka whakapakari i te āheinga me ngā whatunga mā te tuitui hononga hou i waenga i ngā whakahaere Māori me te pūnaha pūtaiao me te auaha. Ka tautoko i ngā hōtaka mahi e kore pea e tino tutuki i roto i ngā mahi o ia rā.
Mā roto i tēnei kaupapa, ka oti i ngā whakahaere Māori me ngā whakahaere/tāngata Rangahau te:
- whakawhanake i ngā hononga hou, te whakawhānui rānei i ngā hononga o mua.
- manawanui ki te whai wāhi puta noa i ngā whakahere, ki te whakauru i ngā tāhū me ngā putanga a Vision Mātauranga ki ngā tikanga rangahau me ngā whakamahere ā-whakahaere.
- whakawhanake i ngā whatunga ka tautoko anō tētahi i tētahi i roto i ā rātou tikanga mahi, me te whakawhiti mōhiohio, tikanga rangahau me te tautoko ahuwhānui ki te tuitui i ngā hononga pakari.
- whai wāhi ki ngā kiripānga me te hapori/tūmatanui whai tikanga i roto i ngā hōtaka mahi mā roto i ngā mahi toronga, whakawhiti kōrero me te mātauranga hoki.
Ngā herenga hōtaka mahi
Me whakaoho ngā hōtaka mahi i ngā whakahaere Māori, ngā whakahaere Rangahau me ngā kairangahau takitahi ki te whakarite i ngā hononga hou me ngā ara wātea ki te mahi ngātahi. Me kaua e tautoko, whakatōroa rānei i ngā kaupapa rangahau e tautokona ā-pūtea ana, e whai wāhi ana rānei/hoki ngā ākonga wā-ukiuki.
Me whakawhanake-taupuhi ngā marohitanga i waenga i ngā whakahaere Rangahau/Kairangahau takitahi me te whakahaere Māori. Me kīnaki tētahi reta whakamana i te taha o te marohitanga o te hōtaka mahi kua marohitia mai i te whakahaere Rangahau/kairangahau takitahi, ā, me whai wāhi hoki tētahi whakahaere Māori ki te marohitanga.
Ko ētahi tauira kōwhiringa Kaupapa Tūhono (engari kāore i whāiti ki):
- te whanaketanga me te kawenga o ngā kaupapa auaha e akiaki ana i ngā whakahaere Māori me te hapori rangahau kia whaihua ai te whai wāhitanga.
- te hanganga me te tautoko i ngā rōpū rangahau puta noa i ngā whakahaere ki te mahi ngātahi ki te whakapiki i ngā kaupapa āheinga a Vision Mātauranga, ki te tautoko i ngā hōtaka rangahau me te whakarato tautoko/whakaruruhau pātahi.
- whakatipu me te whakarite i ngā whatunga hou i waenga i ngā kaipupuri mātauranga, mātanga rānei me te hapori rangahau, me te tiro anō ki te tūhura me te whakatinana i ngā huarahi auaha ki te whakamahi i te mātauranga.
- whakaruruhau i ngā kaimahi whakahaere Rangahau e whakahaere ana i ngā hōtaka rangahau, me te tiro anō ki te whakapiki i te whai take o Vision Mātauranga puta noa i ngā mahi, te āheinga me te mahere pūtaiao rānei a te whakahaere, i tua atu i ngā mahi o ia rā.
Kaupapa Ika Tauhou
Ka haumi ake te Kaupapa Ika Tauhou ki ngā hōtaka mahi, atu ki te rua tau te roa ka whakapakari i te āheinga me ngā whatunga i waenga i ngā whakahaere Māori me te pūnaha pūtaiao me te auaha, mā te whakawhanake i te tangata mā roto i ngā tūranga ika tauhou i tētahi whakahaere Hoa Rangapū. Ka tautoko i ngā hōtaka mahi e kore pea e tino tutuki i roto i ngā mahi o ia rā.
Ko te Kaupapa Ika Tauhou mō ngā marohitanga ka haumi ake ki:
- te whakanoho i te (ngā) kairangahau whai pūkenga, wā ukiuki, wā hamanga rānei nō tētahi whakahaere Rangahau, he kairangahau motuhake rānei, ki roto i tētahi whakahaere Māori;
- te whakanoho i te(ngā) mema kua whakaingoatia, he wāukiuki, he wā hamanga rānei, nō tētahi whakahaere Māori, ki roto i tētahi whakahaere Rangahau. Tērā pea ka puritia e te tangata nei he tūranga e whai hua ai ia i te tūranga ika tauhou nei, pēnei i te kaiwhakahaere rangahau, kaiwhakahaere pakihi rānei e hiahia ana ki te whakapiki i tana mōhio ki ngā hua o te rangahau ki ngā whakahaere Māori, me te whakapai ake i te whakawhitinga, te tohanga, te whakamahinga me ngā hua o te mātauranga.
Mā roto i tēnei kaupapa, ko tā ngā ika tauhou:
- he whai manawanuitanga ki te mahi puta noa i ngā whakahaere Māori me ngā whakahaere Rangahau ki te hanga arawātea hou ki te rangahau me te whakawhanake hōtaka me te whakatinanatanga o ngā hua rangahau.
- kua whakapikihia ngā pūkenga, te āheinga me te mārama, te mātauranga rānei o ngā rangahau e hāngai ana ki ngā putanga a Vision Mātauranga, ā, me pēhea te whakamahi i ngā rangahau me ngā whanaketanga e whai hua ai te whakahaere Māori.
- e taea ana te whakamahi i ō rātou pūkenga me te raukaha ki te tautohu me te tautoko i ngā arawātea anamata ki te whakauru atu ki te rangahau e hāngai ana ki ngā putanga a Vision Mātauranga.
Ngā herenga hōtaka mahi
Tērā pea ka neke atu i te tangata kotahi kei te tūranga ika tauhou. Ko tā te (ngā) tangata e whai ana i te tūranga ika tauhou, he kawe i ngā mahi a te hōtaka mahi e whai hua ai ngā rangahau e pā ana ki te āheinga o te whakahaere Māori me te whakahaere Rangahau/kairangahau takitahi. Me kaua e tautoko, whakatōroa rānei i ngā kaupapa rangahau e tautokona ā-pūtea ana, e whai wāhi ana rānei/hoki ngā ākonga wā-ukiuki.
Me waihanga-ngātahi te hōtaka mahi e te whakahaere Rangahau/kairangahau takitahi me te whakahaere Māori, ā, me whakamana ā-tuhi e te whakahaere Rangahau/kairangahau takitahi me te whakahaere Māori.
Me manawanui ngā whakahaere katoa (tae atu ki te kaitono) i te hāngai o te (ngā) tangata kua tohua hei ika tauhou, otirā me whai hua hoki. Kia mārama ai, ehara i te mea me Māori te ika tauhou, engari tērā pea he hira tonu ki ngā whakahaere, i runga anō i te aronga o te marohitanga.
Me tohu ngā marohitanga i te āhua o te kōwhiri i ngā ika tauhou, me te tohu hoki i te āhua o ngā hua ka tūpono ake. Me whakarato hoki ngā whakahaere e whai wāhi ana ki te tūranga ika tauhou i te tautoko tika hei āwhina i ngā ika tauhou ki te wherawhera haere i roto i ngā huarahi mātauranga rerekē, hou rānei.
Neke atu i te tangata kotahi ka āhei ki te whakauru ake hei ika tauhou ki tētahi whakahaere kotahi, i te rohe kotahi, mō te kaupapa kotahi, i roto i te marohitanga kotahi. Me āta whakatakoto te marohitanga i te take i hiahiatia te hunga tokomaha.
Ka taea hoki ngā tūranga ika tauhou wā hamanga. Kāore he tautuhinga mōkito o te wā hamanga, engari me rawaka ngā haora mahi e tutuki ai ngā whāinga o te Kaupapa Ika Tauhou.
Me whai wāhi ki te tūranga ika tauhou:
- ngā whakaritenga whakaruruhau ka whakamahia ki te tautoko i te(ngā) tangata e kawe ana i te hōtaka mahi hei wāhanga o te tūranga ika tauhou.
- ngā aromatawai auau o ngā matea tautoko (tae atu ki ngā matea ahurea mēnā e tika ana), ngā kokenga me te tautohu i ngā take hei whakahaere mā ngā rōpū e whai wāhi ana ki te tūranga ika tauhou.
- ngā arawātea whai wāhi ki ngā kiripānga me te hapori/tūmatanui i roto i ngā hōtaka mahi mā roto i ngā mahi toronga, whakawhiti kōrero me te mātauranga hoki.
Ko ētahi tauira kōwhiringa Kaupapa Ika Tauhou (engari kāore i whāiti ki):
- he whakangungu mā te whakahaere Māori, te kairangahau takitahi/whakahaere Rangahau ki te tautohu i ngā tūpono arawātea rangahau me te whanaketanga ka hua ake i ngā mātauranga.
- he tautohu i ngā tūpono whakamahinga o te mātauranga me te āwhina i te whakahaere Māori, kairangahau rānei ki te whakawhanake i tētahi mahere hei whakamahinga.
- he āwhina i te whakahaere Māori, te kairangahau takitahi/whakahaere Rangahau rānei ki te tautohu me te whakatinana i ngā arawātea mā te rangahau, puta noa i ngā rāngai hāngai, ā-taiao, ā-pāpori, ā-whakanao me te pakihi hoki.
- he whakapiki i te maha o ngā kairangahau whai āheinga me te raukaha ki te āwhina me ngā take me ngā arawātea, pēnei i ēnei, hei tauira:
- ngā whakamahinga auaha o te mātauranga ki te rapu rauemi i runga whenua Māori, ā,
- te tūhonotanga me te māpua nui ake o ngā pakihi rāngai ahumatua Māori.
- he whakapiki i te raukaha o ngā whakahaere Rangahau me ngā whakahaere Māori ki te whakawhanake i ngā tikanga auaha o te whakatinana i ngā putanga rangahau.
Kia mārama
Kia mārama ki Te Tahua Whakakaha o Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga i te horopaki ā-motu
Ka tautoko Te Tahua Whakakaha o Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga i te:
Te Tauākī ā-Motu o te Haumitanga Pūtaiao
Ka whakatakoto Te Tauākī ā-Motu o te Haumitanga Pūtaiao 2015-2025 (NSSI) i te anga rautaki a te Kāwanatanga mō te haumitanga Pūtaiao. Ka whakatakoto i te matawhānui o te Kāwanatanga mō te pūnaha pūtaiao mō te 2025 o "tētahi pūnaha pūtaiao tainekeneke e whakahaumako ana i a Aotearoa, kia kitea nuitia, kia inea hoki tana whai wāhitanga ki tō tātou māpuatanga me te oranga, mā te kairangitanga pūtaiao".
Te Tauākī ā-Motu o te Haumitanga Pūtaiao 2015-2025
Kaupapahere Vision Mātauranga
E tautoko ana te kaupapa nei i ngā tāhū me ngā putanga o te Kaupapahere Vision Mātauranga e whai ana ki te unu i te pitomata pūtaiao me te auaha o te mātauranga Māori, ngā rauemi me ngā tāngata, hei āwhina i te iwi o Aotearoa ki te hanga i tētahi anamata pai ake.
He kai kei aku ringa
Ka tautoko ahuwhānui Te Tahua Whakakaha o Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga i a He kai kei aku ringa. I te wā nei e arotakehia ana a He kai kei aku ringa, ā, kei te whakahoutia i te wā o tēnei tānga.