Tahua o He tipu ka hua Tono Marohitanga

E hiahia ana mātou kia tukua mai ngā marohitanga haumi ake ki ngā kaupapa rangahau e ārahitia ana e te Māori, e whai hua ai te āheinga me te raukaha o te Māori ki te whakauru ki te pūnaha Rangahau, Pūtaiao me te Auaha me te whakaputa rangahau hou.

He tohu a He tipu ka hua i te oati a te Karauna ki te haumi ake ki te whakatipu me te whakapiki i te Rangahau, te Pūtaiao me te Auaha Rangahau (RS) e ārahitia ana e te Māori. Ko te tahua nei he mahi whāiti noa o te huarahi ki te whakamana i Te Tiriti i roto i te RSI mā te whakarato i te haumitanga motuhake, whaihua hoki ki te RSI a te Māori. Ka mātuatia te haumitanga ki ngā RSI a te Māori, ngā hapori Māori, te mātauranga Māori me te kaupapa Māori.

Ka kōkiritia e te tahua ngā whakaarotau RSI ā-iwi, ā-hapū, ā-rōpū Māori hoki mā te whakatipu me te whakawhanake i te mātauranga o nāianei me te haumi atu ki ngā arawātea ki te waihanga mātauranga. Mā te tahua e āhei ai te tukunga pakari o ngā haumitanga RSI ki ngā hapori me ngā rohe/takiwā e kawea ana te mātauranga Māori, me ngā wāhi e noho ana hoki ngā mātanga.

Te pūtea e wātea ana

Atu ki te $31m (hāunga te GST) te katoa o te pūtea e wātea ana i roto i te 5 tau i tētahi huringa haumitanga tūtahi. E 2 ngā wāhanga o te tukanga putea, ā, e tūmanako ana a MBIE ki te tuku pūtea ki ngā kaitono angitu e 3 pea i ia wāhanga. Ko ngā kaitono angitu anake o te wāhanga tuatahi ka āhei ki te koke ki te wāhanga tuarua.

Wāhanga 1 - Te whakawhanake kēhi whakatinana

Ka tuku ngā kaitono i ngā marohitanga pūtea tae atu ki $300,000 (hāunga te GST) hei whakawhanake i tētahi kēhi whakatinana i roto i te 6 marama. Ko ngā kaitono kāore i angitu i tēnei wāhanga, ka tohua pea kia hoki ki te tahua o He aka ka toro, tētahi atu tikanga tahua rānei a MBIE

Wāhanga 2 - Te tuku i te hōtaka rangahau

E wātea ana te $6m (hāunga te GST) i ia tau i roto i te 5 tau hei tuari ki ngā kaitono angitu. Ka whiwhi ia kaitono i te mōrahi o te $2m (hāunga te GST) i ia tau atu ki te 5 tau.

E āhei ana ngā kaupapa iti iho i te $2m (hāunga te GST) i ia tau, iti iho i te 5 tau hoki te roa.

Me pēhea te whakamahi i te pūtea

Ngā mea e taea ana te whiwhi pūtea

  • Ngā hōtaka pūtaiao e whakahaeretia ana, e ārahitia ana hoki e te Māori i Aotearoa me te ao whānui.
  • Ngā hōtaka rangahau me ngā mahi:
    • e aro ana ki te whai i ngā arawātea whakaarotau a ngā hapori Māori me te huritao ki ō rātou wawata
    • e whai ana i ngā otinga me ngā painga whai kiko mā ngā hapori Māori.
  • Ngā kaupapa e whai ana i ngā mahi hou i tētahi, neke atu rānei o ngā wāhi e whai ake nei:
    • ngā hōtaka, ngā mahi rangahau rānei e ārahitia ana e te hapori
    • te whakamana i te waihanga me te whakamahi o te Mātauranga Māori i roto i te RSI
    • ngā kaupapa e whai ana i tētahi hononga o te pūnaha RSI ki te Mātauranga Māori
    • te toha i ngā putanga rangahau me te mātauranga ki ngā hapori, ki te motu, ki te ao whānui hoki
    • te whakamahi me te whakatinana i ngā putanga me ngā mahi rangahau mō te painga o ngā hapori Māori
  • Ko ngā utu whaitake e hāngai ana ki te kaupapa pea ko:
    • ngā kaimahi
    • ngā haerenga
    • ngā utu whakahaere
    • ngā ohouru
    • ngā taputapu/utauta me ngā rauemi whakatange

Ngā mea kāore e utua ana

  • Ngā whakapaunga pūrawa
  • Ngā hōtaka rangahau e tārua ana i ētahi atu mahi whai pūtea.

Ko wai e āhei ana ki te tono

Me tutuki i ngā kaitono ngā paearu māraurau katoa i raro, e aromatawaitia ai tā rātou marohitanga. Ki te kore te kaitono e ū ki ēnei paearu, ka whakakorea tana tono pūtea i runga i ngā take māraurau:

  • Me rōpū Māori te rōpū manature o Aotearoa e tuku tono ana. Ko te rōpū Māori he rōpū whakahaere e tautuhi ana i a ia anō hei Māori, ā, ka whakamahi (ka hiahia rānei ki te whakamahi) i te rangahau, te pūtāiao me te hangarau, aua tūmomo mahi rānei.
  • Me tuku taunakitanga ngā rōpū e whakaatu ana i te raukaha me te āheinga ki te whakatinana me te whakaahaere i ngā mahi rangahau nui. Ka kimi taunakitanga a MBIE o tētahi rōpū e rite ana te nui ki te kaupapa, te āheinga whakahaere, te wheako hoki/rānei o te whakahaere kaupapa nui. Tērā pea e whakakanohi ana ēnei momo rōpū i ngā iwi, ngā hapū me ngā marae, he momo rōpū rānei kāore e tautuhia ana e te whakapapa.
  • Kāore te tangata takitahi e āhei ana ki te tono.
  • Kāore ngā tari Kāwanatanga (e tautuhia ana i raro i te Āpitihanga 2 o te Public Service Act 2020) e āhei ana ki te tono pūtea.
  • E āhei ana ngā Wānanga i whakatūria i raro i te Education and Training Act 2021 ki te tono. Kāore hoki ētahi atu hinonga Karauna, tae atu ki ngā whare wānanga me ngā CRI e āhei ana ki te tono pūtea.
  • Kāore ngā rōpū turuki e puritia ana e ngā hinonga Karauna e āhei ana ki te tono pūtea.
  • Ka whai pānga ngā ture me ngā here o te whakaaetanga tuku pūtea a te Tahua, ki te whakaratonga pūtea kua whakaaetia e te rōpū kirimana me mātou. Mā te tuku marohitanga, e whakaae ana ngā kaitono (me ngā hoa rangapū) ki ngā ture me ngā here o te Whakaaetanga Tuku Pūtea.
  • Me kore tō marohitanga e whai hua mā tētahi rōpū kāwanatanga o Rūhia (tae atu ki, engari kāore e whāiti ki, te tautoko i ope tauā o Rūhia, ngā mahi haumaru rānei), tētahi atu rōpū i waho o te kāwanatanga rānei e tirohia ana tērā pea kei te whai wāhi ki te riri.
  • Me kore tō marohitanga e whai pānga ki ngā mahi kua oti kē te whiwhi pūtea i tētahi atu tari kāwanatanga.
  • Me tuku ngā tono i roto i tā mātou Pūnaha Whakahaere Haumi (IMS) i mua o te rā kati, ā, me ū ki ngā tikanga whakatakoto, kiko, me ētahi atu herenga ā-whakahaere e noho ana i roto i tēnei āheinga whiwhi pūtea.

Te whakatutuki i ngā hiahia me ngā wawata o te Māori

Ko te tūmanako ka whakatinana te Tahua o He tipu ka Hua i a Vision Mātauranga hei whakamana i ngā takohanga ā-Tiriti a te Kāwanatanga i roto i te rangahau, pūtaiao me te auaha.

Vision Mātauranga

E tohu ana a Te Ara Paerangi Future Pathways ka whakamana tētahi pūnaha RSI i te Tiriti o Waitangi, ā, ka āhei te urutau mā te hoahoa, he whai hononga whaihua, he whakaata i te horopaki ahurei me te taupori kanorau o Aotearoa. 

Te Ara Paerangi - Future Pathways

Tukanga tono

Me whakakī ngā kaitono i ā rātou marohitanga ki tā mātou Pūnaha Whakahaere Haumitanga (IMS), he tomokanga tuihono haumaru. Hei āwhina i a koe ki te whakarite i tō marohitanga kua whakaratoa e mātou tētahi tātauira marohitanga.

  1. Ka whakaurua, ka tukua hoki ngā marohitanga ki tā mātou Pūnaha Whakahaere Haumitanga - he tomokanga tuihono haumaru. Mānā kāore ō taipitopito takiuru IMS, me tono urunga. I mua i te whakawhanake i tō marohitanga, ka whakahautia koe ki te whai whakaaro ki ngā paearu māraurau, ngā paearu aromatawai, me ngā ture me ngā here e pā ana ki tēnei Tono Marohitanga.
  2. Kei te tātauira marohitanga ngā tohutohu mō te āhua o te whakarite i tō marohitanga me ngā mōhiohio e hiahiatia ana. E tūtohu ana mātou kia whakamahi koe i te tātauira marohitanga i whakaratoa hei tuhi i ngā mōhiohio e hiahiatia ana mā te taupānga tukatuka kupu e hiahiatia ana, ā, ka rite ana ki te tuku, tāruatia ka whakapiri i ngā wāhanga e tika ana ki ngā āpure IMS tika me te tukuatu i ō tuhinga tautoko ina tohua.
  3. Ka taea e ngā kaimahi a MBIE te āwhina i a koe ki te whakauru ki te IMS me te tuku ārahitanga me pēhea te tāuru kiko.
  4. Ka whakamahia ngā mōhiohio kei tō marohitanga mō te aromatawai, otirā ka noho hei pūtake o te kirimana mō ngā kaupapa ka waimaria.
  5. E pōhiritia ana ngā marohitanga reo Māori. Tērā pea ka whakahaeretia ki te reo Ingarihi te aromatawaitanga o ngā marohitanga. Ka kōwhiri pea ngā kaitono ki te tāpiri whakapākehātanga o tā rātou marohitanga, ka waiho rānei ki ngā kaiwhakawhiti reo ka tīkina e MBIE, otirā e kore te kaitono e utu mō tēnei. Kāore he whakaaweawetanga o te kōwhiringa reo ki ngā putanga aromatawai. Me tuku atu ngā kaitono i ngā whakawhitinga reo ki te IMS, ā, me ū ngā whakawhitinga reo ki te wairua o te putanga reo Māori.
  6. Tērā pea ka pōhiritia ngā kaitono ki te whakaatu ā-kanohi i tā rātou marohitanga ki te Pae Aromatawai, ā-tuihono rānei. E whakahautia ana ngā marohitanga reo Māori. Ka tīkina pea e MBIE tētahi kaiwhakawhiti reo hei tautoko i ngā kaiaromatawai.

Ngā tuhinga matua

I te wā e whakawhanake ana koe i tō tono, e whakahau ana mātou i a koe ki te tirotiro i ēnei tuhinga tohutoro matua:

Ngā rā matua

Ngā mahi matua Ngā rā
Te wā tuku marohitanga 27 o Āperira, ki te 12pm, 6 o Hūrae 2023
Kauhaurangi mōhiohio 22 o Hune 2023
Ka whakaputaina ngā mema o te Pae Aromatawai Hei te 6 o Hūrae 2023
Hui whakamārama a te Pae Aromatawai 1 o Hepetema 2023
Wā Aromatawai 11 o Hepetema - 6 o Nōema 2023
Hui a te Pae Aromatawai 4 o Tīhema - 5 o Tīhema
Ka pānuitia ngā whakatau tuku pūtea mō ngā mahere whakatinana Pane o Pēpuere 2024
Te wā kirimana o ngā mahere whakatinana Pēpuere 2024
Ka tīmata ngā kirimana o ngā mahere whakatinana 1 o Māehe 2024
Me tuku ngā mahere whakatinana ki MBIE 30 o Ākuhata 2024
Hui a te Pae Aromatawai mō ngā whakatau kaupapa matua Ōketopa 2024

Tērā pea ka whakarerekētia ngā rā. Ka whakamōhiotia koe mā te īmēra ki te whakarerekētia. E tāpiritia ai koe ki tēnei rārangi whakamōhio ā-īmēra, īmēra ki EIVM@mbie.govt.nz.

Mōhiohio aromatawai

Ka whai pānga ēnei mōhiohio me ngā tukanga aromatawai e whai ake nei ki ngā wāhanga e 2 o te tuku pūtea.

Ngā pānga taharua

Mēnā e tuku marohitanga ana koe, tirohia te rārangi o ngā mema Pae Aromatawai i raro (Ka whakaputaina ngā ingoa i mua i te 6 o Hūrae 2023), kei kitea pea he pānga taharua. Ina kitea e koe tētahi pānga taharua ōkiko, tūpono, hāngai, tāhapa rānei, me whakamōhio mai i a mātou i mua i te rā kati o ngā tono mā te īmēra ki EIVM@mbie.govt.nz me ngā taipitopito hei wānangatanga.

E 2 ngā tūmomo taumata o ngā pānga taharua:

1. He pānga taharua hāngai, otirā ko tā te Kaiaromatawai:

  • e hāngai ana tana whai wāhi ki tētahi marohitanga (hei kaiwhakauru, kaiwhakahaere, whakaruruhau, hoa rangapū rānei, he hononga whaiaro tūtata rānei ki te kaitono, hei tauira, nō te tūranga whānau kotahi,
  • he hoa mahi tahi, e whai wāhi ana rānei ki te marohitanga a te kaitono.

2. He pānga taharua tāhapa, otirā ko tā te Kaiaromatawai:

  • e whai tūranga mahi ana i tētahi wāhi mahi e whai wāhi ana ki tētahi marohitanga, engari kāore i whai wāhi ki te marohitanga ake a te kaitono
  • he hononga whaiaro, ngaio hoki/rānei ki tētahi o ngā kaitono, hei tauira, kua tūtaki
  • e aromatawai ana i tētahi marohitanga e whakawātia ana, otirā tērā pea e tautute ana ki ā rātou mahi pakihi.

Ko te ariā o tētahi hononga whaiaro tūtata, e whakaarotia ai he tino whāiti, hei tauira, te hononga hāngai (whaiāipo, tūranga whānau kotahi, tautetanga). E kore te hononga ki te iwi me te hapū e piki ki te paerewa o te pānga taharua hāngai, māna, nā te āhua o ētahi atu hononga, tūranga, tauākī tūmatanui, ka eke pea tētahi pānga taharua ōkiko, aroā rānei.

Ngā mema o te Pae Aromatawai

Ngā paearu aromatawai

Ka aromatawai te Pae Aromatawai i ngā marohitanga, atu ki ia paearu i raro, ā, ka tuku piro mai i te 1 (kounga iti) ki te 7 (kounga nui).

Paearu Kairangi: 50% te tohanga

  • Hautūtanga Māori: He aha te whānuitanga o te ārahi a te Māori i te hōtaka rangahau, ā, he whai raukaha, āheinga hoki ki te whakahaere i ngā mahi rangahau.
  • Ngā whakaarotau e whakaata ana i ngā wawata o te Māori: He aha te whānuitanga o te whakaata a te rangahau e marohitia ana, i ngā hiahia me ngā wawata o ngā hapori Māori.
  • Te kounga o ngā mahi pūtaiao: He aha te whānuitanga o te whakatinana a te marohitanga i ngā tikanga me ngā hoahoa rangahau tōtika, pakari, kounga hoki.
  • Te tarekatanga: He aha te whānuitanga o te tarekatanga, te whaikiko hoki o te kaupapa, me te tūpono hua ake o ngā pāpātanga.

Paearu pāpātanga 50% te tohanga

  • Te whakawhānuitanga o te raukaha: He aha te whānuitanga o te whakawhānui a te kaupapa i te raukaha o ngā hapori me ngā kairangahau Māori kia whai wāhi ki te rangahau, te pūtaiao me te mahi auaha.
  • Ngā hua: He aha te whānuitanga o te hua mai o ngā hua ōkiko o te kaupapa ki ngā hapori Māori.

Ngā whakahoki kōrero ki te kaitono

Ka whiwhi whakamōhiotanga ā-waha ngā kaitono katoa ki te hua o tā rātou marohitanga i ngā wāhanga e rua, otirā ka whai muri mai te whakamōhiotanga ā-tuhi me ngā whakahoki kōrero. Ka poua ngā whakahoki kōrero ki ngā mōhiohio i kohia i ngā mema pae aromatawai mō ngā āhuatanga pakari, ngoikore hoki o ia marohitanga hei te wā o te tukanga aromatawai. 

Te tukanga aromatawai

Ko tā ngā mema o te Pae Aromatawai:

  1. He whakaae/whakahē i ngā marohitanga kua tuaritia ki a ia, me te puaki i ngā pānga taharua mēnā rā he pānga.
  2. He aromatawai me te tuku piro ki ngā marohitanga i whakaaetia, atu ki ngā paearu aromatawai i raro, me te tuku tākupu (i hopukia in IMS). I runga anō i aromatawai, ka pōhiritia he rārangi poto o ngā kaitono ki te whakaatu atu ki te pae aromatawai. Mā te Kaiwhakahaere o ngā Haumitanga Rautaki i MBIE e whakatau i te rārangi poto.
  3. Ka hui ki te kōrero i ngā marohitanga, me te rongo i ngā whakaaturanga kaitono.
  4. Kia eke he tatūtanga tokitoki mō ngā marohitanga mariu, ngā whakahoki kōrero me ngā tūtohu e whai mōhio ai te pūrongo a te Upoko o te Pae.

Ka whakarato pūrongo te Upoko o te Pae, kei roto ngā tūtohu tuku pūtea, ki te Hēkeretari Tuarua o te Mahi, te Pūtaiao me te Hinonga.

Ngā whakatau tuku pūtea

Ka poua ngā whakatau tuku pūtea a te Hēkeretari Tuarua o te Mahi, te Pūtaiao me te Hinonga i MBIE, ki te pūrongo a te Upoko o te Pae.

Tērā pea ka tā te whakatau me ngā tūtohu:

  • he whakatau i ētahi herenga motuhake hei āpitinga ki ngā ture me ngā herenga ahuwhānui.
  • he whakatau i ētahi herenga i mua i te kirimanatanga.
  • he whakarerekē i te roa o te marohitanga.
  • he whakarerekē i te pūtea ka tohaina, ā, me te tono kia whiriwhiritia te mahere whakatinanatanga kua marohitia, kia rata ai a MBIE, hei whakaata i te huringa ki te tukunga pūtea.
  • he whakahē ki te tuku pūtea ki ētahi marohitanga.

Ka whakamōhio mātou i te kaiwhakapā a te marohitanga angitu ki tā mātou whakatau tuku pūtea. Ka whakaputaina te whakatau tuku pūtea ki te paetukutuku a MBIE, ā, mā tētahi pānuitanga pāpāho hoki.

Ka whiriwhiri pea a MBIE ki te whakahaere i tētahi atu huringa tuku tono, aromatawai hoki mēnā:

  • ka wawe te oti o tētahi, ētahi kaupapa rānei
  • he iti ake te moni i tērā i whakaarotia ka tohaina mā te tahua o He aka ka toro.

Te tuku kirimana me te utu

Ka kuhu ngā kaitono angitu ki tētahi whakaaetanga tuku pūtea me MBIE. tātauira whakaaetanga tahua. Ko te tūmanako ka waitohua, ka whakahokia te whakaaetanga tuku pūtea ki a MBIE i roto i te rua wiki o te whiwhinga. Tērā pea me tuku tārua ngā Tarahiti o tāna Puka Whakamana.

Ka utua ki ngā kaitono kēhi whakatinana angitu te tapeke katoa o te pūtea i te wā ka waitohua te whakaaetanga tuku pūtea.

Ka utua ki ngā kaitono angitu:

  • te 50% o te tohanga pūtea mō te tau tuatahi i te waitohutanga.
  • ngā utunga hauwhā ā-tau aunoa mō te toenga o ngā pūtea.

Te tuku pūrongo me te aroturuki

Mō ngā mahere whakatinana

Ko ngā pūrongo kokenga ka kawea mā ngā kōrerorero ki ngā Kaiwhakahaere Haumitanga a MBIE i te wā o te whanaketanga o ngā kēhi whakatinana. Ka kīia te tukunga o te marohitanga whakamutunga, hei pūrongo whakamutunga.

Mō ngā kaupapa matua

Mō ngā kaupapa matua, ka whai wāhi ēnei tuku pūrongo me te aroturuki:

  1. Kei roto i ngā pūrongo kokenga ngā pūrongo ā-tuhi, whakaaturanga ā-waha hoki (kanohi ki te kanohi, hopu reo rānei).
  2. Ngā hui auau me MBIE ki te kōrero i te kokenga o te kaupapa e pā ana ki te mahere mahi kua whakaaetia.
  3. Me tuku i ngā pūrongo kokenga i ia tau, e kapi ana i te wā mai i te rā tīmata o te kaupapa, ki te rā whakamutunga o te marama i mua i te rā tuku i te pūrongo.
  4. Me tuku rawa te pūrongo whakamutunga i mua i te kotahi marama i muri i te mutunga o te kaupapa, e kapi ana i te wā mai i te rā tīmata o te kaupapa, ki te rā mutunga o te kaupapa.
  5. Ka ka motuhake te tuku i ētahi aratohu tuku pūrongo tauwhāiti ki ngā kaitono angitu i te wā o te tuku kirimana.
  6. Ka tukua ngā pūrongo ki tā mātou tomokanga tuihono, otirā ka whai whakaaro a MBIE ētahi atu pūrongotanga a ngā hapori, ka kōrerorero hoki/rānei i ngā whakatau me ngā kaimahi a te kaipupuri kirimana.
  7. Ka aromatawaitia te kokenga i ia tau, kia pai ai te whakatau a MBIE mēnā e hiahiatia anō ētahi atu tautoko e ngā rōpū whiwhi pūtea.

Ngā kiko o ngā pūrongo

Me uru ki ngā pūrongo he mōhiohio e pā ana ki:

  • te tūnga me te kokenga o te tuku, atu ki te hōtaka mahi i tautuhia ki te kēhi whakatinana.
  • te whanaketanga āheinga, te whanaketanga o te tangata, me ngā hononga
  • ngā whakapaunga
  • ngā whakaritenga whakaruruhau i te tangata
  • ngā whakatutukinga matua
  • ngā mōrearea e maiea ana, ā, me ngā mahi ki te whakatau i ēnei
  • mēnā āe, kāo rānei, ka eke i te hōtaka mahi ngā putanga o te Tahua.

Tēnā whakaratoa ngā pūrongo ki tētahi hōputu e pai ana ki te toha ki ngā hapū, ngā iwi me ngā hapori Māori.

Ko tā ngā aratohu tuku pūrongo:

  • he whakarato aratohu mō ngā waeine pāpātanga matua hei pūrongotanga mā ngā rōpū i whiwhi pūtea
  • he whakahau kia whakaratoa ngā mōhiohio mō ngā pāpātanga ahurea, ōhanga, taiao, ngā pāpātanga ā-porihanga hoki o ngā kaupapa
  • he whakahau i ngā hapori ki te tuku pūrongo mā ngā tikanga e tika ana ki a rātou.

Whakapā mai

Īmēra: Ngā tono e pā ana ki te tuku tono: EIVM@mbie.govt.nz

Waea: 0800 693 778 (Mane ki te Paraire, 8:30am ki te 4:30pm)

Last updated: 07 September 2023