Tahua o He aka ka toro Tono Marohitanga

E pōhiri ana mātou i ngā marohitanga haumi ki ngā kaupapa e kōkiri ana i ngā whakaarotau Rangahau, Pūtaiao me te Auaha (RS) a te iwi, te hapū me te Māori. Mā tēnei e āhei ai te tukunga pakari o ngā haumitanga RSI ki ngā hapori me ngā rohe/takiwā e kawea ana te mātauranga Māori, me ngā wāhi e noho ana hoki ngā mātanga.

Ko He aka ka toro te ingoa o tēnei tahua, ā, e tohu ana i te oati a te Karauna ki te haumi ake ki te whakatipu me te whakapiki i te Rangahau, te Pūtaiao me te Auaha Rangahau (RSI) e ārahitia ana e te Māori. Ko te tahua nei he mahi whāiti noa o te huarahi ki te whakamana i Te Tiriti i roto i te RSI mā te whakarato i te haumitanga motuhake, whaihua hoki ki te RSI a te Māori.

Ka whakaarotautia e He tipu ka hua i te haumitanga ki ngā RSI a te Māori, ngā hapori Māori, te  mātauranga Māori me te kaupapa Māori.

Mā tēnei tahua e kōkiri i ngā whakaarotau RSI ā-iwi, ā-hapū, ā-rōpū Māori hoki mā te whakatipu me te whakawhanake i te mātauranga o nāianei me te haumi atu ki ngā arawātea ki te waihanga mātauranga.

Te pūtea e wātea ana

He pūtea, atu ki te $4 miriona (hāunga te GST) e wātea ana i ia tau mō ngā kaupapa, kei waenga i te toru marama ki te rua tau te roa.

I te 31 o Hūrae 2023 i tae mai ngā tono, ā, ki te whakaaetia ēnei, ka eke ki te $4 miriona (hāunga te GST) o te huringa tahua 2023 ka taunahatia.

Ko ngā momo tahua ko:

  • Ngā takuhe iti (atu ki te $50,000 hāunga te GST, mō ia takuhe, 3 ki te 12 marama te roa) hei tautoko ki a 'rite ki te mahi rangahau'. Hei tauira, ngā hui me ngā wānanga ki te tautuhi i ngā matea mōhiohio/rangahau, te whiwhi tohutohu mō ngā tikanga pūtaiao, me te rapu tautoko ā-mātanga hoki/rānei.
  • Ngā takuhe wawaenga (atu ki te $100,000 hāunga te GST, mō ia takuhe, 3 ki te 12 marama te roa) hei tautoko i ngā kaupapa iti engari he nui te whanaketanga āheinga kei roto, tētahi kaupapa rangahau iti rānei, tae atu ki te huringa tuarua o tētahi kaupapa takuhe iti.
  • Ngā takuhe nui (atu ki te $250,000 hāunga te GST, mō ia takuhe, 1 ki te 2 tau te roa), ka tautoko i ngā kaupapa e whakamana ana i ngā hapori, i ngā kairangahau rānei ki te whakahaere rangahau, me te whakawhiti i aua rangahau rānei/hoki ki ngā mahi ō-kiko. Hei tauira, ngā kaupapa nui ake, e uru ai ngā āhuatanga o te whakawhiti i ngā rangahau i waenga i ngā hapori Māori.

Ko te manako o MBIE ko te tautoko i ngā kaupapa ka whakahaeretia puta noa i Aotearoa. Ko ētahi atu whakaarotanga:

  • Ka taea anake e ngā rōpū māraurau te whakahaere i tētahi kirimana kotahi o He aka ka toro i te wā kotahi.
  • Nō MBIE te mana ki te whakaiti, te whakapiki rānei i te tapeke o te pūtea e wātea ana.

Ka aromatawaitia ngā tono i te wā ka whiwhi i a mātou

Ehara te tahua o He aka ka toro i te tahua ā-tātāwhāinga, ā, ka aromatawaitia ngā tono i te raupapatanga o te wā whiwhi. Me tutuki tonu i ngā kaitono ngā paearu māraurau, aromatawai hoki e takoto mai ana i raro. Ka pānuitia ngā tono katoa e te Pae Aromatawai, ā, ka hui ā-tuihono ki ia kaihautū kaupapa. Ko ngā tūtohu tuku pūtea a te Pae Aromatawai ka poua ki te marohitanga o He aka ka toro me ngā kōrerorero i te wā o te whakaaturanga ā-waha. Kātahi ka hui te Pae Aromatawai ki te arotake i ia tono me te whakarato i ngā tūtohu tuku pūtea ki a MBIE. Ka taea e koe te tuku i tō tono mō te tahua o He aka ka toro, atu i te Mane, 31 o Hūrae 2023. 

I muri i te huringa tuatahi, ka tuwhera anō a He aka ka toro hei te Āperira i ia tau, ka whakatauhia ngā tukunga pūtea ā te Hune, ā, ka tīmata ngā kirimana ā te pane o Hūrae.

Me pēhea te whakamahi i te pūtea

Ngā mea e taea ana te whiwhi pūtea

Ngā mahi e hautūhia ana e te Māori:

  • e tautoko ana i te Māori ki te tuitui hononga puta noa i te pūnaha RSI
  • e whakarite ana i te rangahau e hautūhia ana e te Māori, tae atu ki te mātauranga Māori me te STEM
  • e whakarite ana i te whakawhitinga me te whakatinanatanga o ngā rangahau ki roto i ngā hapori Māori, e te Māori tonu.
  • e utu ana i ngā tūranga ika tauhou
  • e hanga ana i te āheinga ki ngā kairangahau me ngā tūāhanga rangahau (tautoko i te tangata/tikanga rangahau/taputapu/whatunga)
  • e whai wāhi ana ngā mahi i roto, i waho hoki o Aotearoa, e whai hua ai ngā hapori Māori.

Ngā utu e hāngai pū ana ki ngā mahi pūtaiao; ka uru pea ēnei:

  • ngā kaimahi
  • ngā utu e hāngai ana ki ngā kaimahi
  • ngā rauemi me ngā whakatange e hāngai pū ana ki te whakatairanga, te kawenga rānei o ngā ratonga
  • ngā hāereere e hāngai pū ana ki te kawenga o ngā ratonga
  • ngā utu whakahaere
  • ngā utu whakahaere
  • ngā ohaurunga e tika ana ki te kawenga o ngā mahi.

Ngā mea kāore e utua ana

Ko ētahi o ngā mahi me ngā whakapaunga kāore e utua ana ko:

  • ngā mahi kua utua kē e te kāwanatanga
  • ngā whakapaunga pūrawa
  • ngā hua ki te kaitono anake - arā, kāore he hua ki te ohu, te hapori rānei
  • mātanga motuhake - me uru he āhuatanga whakapiki āheinga me te whakawhiti i aua āhuatanga ki te hinonga Māori
  • ngā taiopenga me ngā mahi o mua
  • ngā whakahaere taunoa

Ko wai e āhei ana ki te tono

Me tutuki i ngā kaitono ngā paearu māraurau katoa i raro, e aromatawaitia ai tā rātou marohitanga. Ki te kore te kaitono e ū ki ēnei paearu, ka whakakorea tana tono pūtea i runga i ngā take māraurau:

  • Ka taea anake e MBIE te tuku kirimana ki tētahi hinonga manature i Aotearoa (tae atu ki ngā pakihi kiritahi), ā, me whakahaere Māori te rōpū.
  • Ko te tautuhi o te whakahaere Māori, he rōpū e tautohu ana i a ia anō hei Māori. Tērā pea e whakakanohi ana ēnei momo rōpū i ngā iwi, ngā hapū me ngā marae, he momo rōpū rānei kāore e tautuhia ana e te whakapapa.
  • Kāore ngā tari Kāwanatanga (e tautuhia ana i raro i te Āpitihanga 2 o te Public Service Act 2020) me ngā hinonga Karauna, tae atu ki ngā whare wānanga, ngā wānanga me ngā CRI e āhei ana ki te tono pūtea.
  • Kāore ngā rōpū turuki e puritia ana e ngā hinonga Karauna e āhei ana.
  • Me kore tō marohitanga e whai hua mā tētahi rōpū kāwanatanga o Rūhia (tae atu ki, engari kāore e whāiti ki, te tautoko i ope tauā o Rūhia, ngā mahi haumaru rānei), tētahi atu rōpū i waho o te kāwanatanga rānei e tirohia ana tērā pea kei te whai wāhi ki te riri.
  • Me kore tō marohitanga e whai pānga ki ngā mahi kua oti kē te whiwhi pūtea i tētahi atu tari kāwanatanga.
  • Mēnā he kirimana hohe ā tō whakahaere mō te tahua o He aka ka toro i te wā e tukua ana te tono, kāore e taea e koe te tuku i tētahi atu tono pūtea kia mutu rā anō tō kirimana o te wā nei.
  • Mā te tuku marohitanga, e whakaae ana ngā kaitono (me ngā hoa rangapū) ki ngā ture me ngā here o te Whakaaetanga Tuku Pūtea.
  • Me tuku ngā tono i roto i ā mātou Pūnaha Whakahaere Haumi (IMS) i mua o te rā kati, ā, me ū ki ngā tikanga whakatakoto, kiko, me ētahi atu herenga ā-whakahaere e noho ana i roto i te Tono Marohitanga. Ki te kore te kaitono e ū ki ēnei paearu, ka whakakorea tana tono pūtea i runga i ngā take māraurau.
  • Me rēhita te Tarahiti Ohaoha ki te Tari Kamupene e kīia ai he hinonga manature.
  • E māraurau ana ngā tarahiti Māori.

Te whakatutuki i ngā hiahia me ngā wawata o te Māori

Ko te tūmanako ka whakatinana te Tahua o He aka ka toro i a Vision Mātauranga(external link) hei whakamana i ngā takohanga ā-Tiriti a te Kāwanatanga i roto i te rangahau, pūtaiao me te auaha.

Vision Mātauranga

Te Ara Paerangi Future Pathways

E tohu ana a Te Ara Paerangi Future Pathways ka whakamana tētahi pūnaha RSI anamata i te Tiriti o Waitangi, ā, ka āhei te urutau mā te hoahoa, he whai hononga whaihua, he whakaata i te horopaki ahurei me te taupori kanorau o Aotearoa. 

Tukanga tono

  1. Hei tuku i tō marohitanga me tono āheinga ki te Pūnaha Whakahaere Haumi (IMS), ā, tērā pea ka kotahi wiki te roa.

    Pūnaha Whakahaere Haumi (IMS) [DOCX, 115 KB]

  2. Kei te tātauira marohitanga ngā tohutohu mō te āhua o te whakarite i tō marohitanga me ngā mōhiohio e hiahiatia ana.
  3. Kia whiwhi takiuru IMS koe, ā, kia oti te whakakī i te tātauira marohitanga, tēnā tāruatia, ka whakapiri i ngā kiko i te tātauira marohitanga ki te IMS.

    Investment Management System (IMS) Portal

  4. Ka taea e ngā kaimahi a MBIE te āwhina i a koe ki te whakauru ki te IMS me te tuku ārahitanga me pēhea te tāuru kiko.
  5. Ka whakamahia ngā mōhiohio kei tō marohitanga mō te aromatawai, otirā ka noho hei pūtake o te kirimana mō ngā kaupapa ka waimaria.
  6. E pōhiritia ana ngā marohitanga reo Māori. Ka taea e ngā kaitono te whakamāori i tā rātou marohitanga, ka taea rānei te tono ki a MBIE kia whakamāoritia e tā rātou ake kaiwhakarato whakawhiti reo. Kāore he whakaaweawetanga o te kōwhiringa reo ki ngā putanga aromatawai. Ki te whakamāori te kaitono i te marohitanga, me tukuake tēnei ki te IMS

Ngā rā matua

Ngā mahi matua Ngā rā
Kauhaurangi mōhiohio TBC
Te wā tuku marohitanga Ka tuwhera ā te 31 o Hūrae 2023, ā, ka noho tuwhera kia pau rā anō ngā pūtea.  I te 31 o Hūrae 2023 i tae mai ngā tono, ā, ki te whakaaetia ēnei, ka eke ki te $4 miriona (hāunga te GST) o te huringa tahua 2023 ka taunahatia.
Hui whakamārama a te Pae Aromatawai 23 o Ākuhata 2023
Ka tuaritia ngā marohitanga ki ngā kaiaromatawai 30 o Ākuhata 2023
Ka whakaurua ngā aromatawai mamao ki te IMS 30 o Ākuhata ki te 14 o Hepetema 2023
Ngā Huihui a te Pae Aromatawai 9 ki te 13 o Ōketopa 2023
Ka whakamōhiotia ngā kaitono ki te hua o te tono mā te waea me te tuhi Hei te 16 o Nōema 2023
Ka whakaputaina ngā whakatau tuku pūtea Tīhema 2023
Ka tīmata ngā kirimana Tīmata ai i te rā tuatahi o te marama i muri mai i te waitohutanga o te kirimana.
Arotake o te Tahua o He aka ka toro 12 o Tīhema 2023
Te Tahua o He aka ka toro 2024 Hei te Hune 2024

Tērā pea ka whakarerekētia ngā rā. Ka whakamōhiotia koe mā te īmēra ki te whakarerekētia. E tāpiritia ai koe ki te rārangi whakamōhio īmēra, īmēra ki EIVM@mbie.govt.nz.

Ngā tuhinga matua me ngā mōhiohio tāpiri

He whakawhānui i te pāpātanga o Vision Mātauranga – mahere haumi 2023 — mō ngā whāinga me ngā putanga o te tahua haumitanga

Kaupapahere o Vision Mātauranga [PDF, 359 KB] — E whakatakoto ana tēnei tuhinga i te anga kaupapahere a te Kāwanatanga e whai ana ki te unu i te pitomata pūtaiao me te auaha o te mātauranga Māori, ngā rauemi me ngā tāngata, hei āwhina i te iwi o Aotearoa ki te hanga i tētahi anamata pai ake.

Mōhiohio aromatawai

Ko ngā mōhiohio aromatawai e whai ake nei me ngā tukanga ka whai pānga ki te huringa haumitanga o He aka ka toro 2023:

  1. Ka tuku marohitanga whiwhi tahua ngā kaitono.
  2. Ka hihiratia e MBIE ngā marohitanga katoa, atu ki ngā paearu māraurau.
  3. Ka aromatawaitia ngā marohitanga māraurau katoa e ngā mema e toruo te Pae Aromatawai, ka tauritea ki ngā paearu aromatawai, ā, ka tāuru ngā piro me ngā tākupu ki te IMS.
  4. Ka hui te Pae Aromatawai ki ia kaitono ki te rongo me te matapaki i ngā kaupapa, ā, ka āhei te kaitono ki te whiu pātai ki te Pae.
  5. Ka hui te Pae Aromatawai ki te wānanga tatūnga o ngā marohitanga e taea ana te tautoko ā-pūtea, ā, me ngā mea kāore e taea, me te tuku i ngā tūtohu tuku pūtea. Mā te tukanga aromatawai e whakamōhio i te pūrongo a te Pae.
  6. Ka whakaritea te pūrongo a te Pae e te Kaiwhakahaere Haumitanga a MBIE, ka tukua ki te Mana Ahumoni kua Tohua.
  7. Ka whiwhi whakamōhiotanga ā-waha ngā kaitono katoa ki te hua o tā rātou marohitanga, otirā ka whai muri mai te whakamōhiotanga ā-tuhi me ngā whakahoki kōrero.
  8. E pōhiritia ana ngā kaitono kāore i waimaria, ki te tono anō hei te huringa ā muri ake.
  9. Ko ngā pūtea kāore i pau, ka tāpirihia ki te huringa tuku tahua ā muri ake.

Ngā pānga taharua

Ina kitea e koe tētahi pānga taharua ōkiko, tūpono, hāngai, tāhapa rānei, me whakamōhio mai i a mātou i mua i te rā kati o ngā tono mā te īmēra ki EIVM@mbie.govt.nz  me ngā taipitopito hei wānangatanga.

E rua ngā tūmomo taumata o ngā pānga taharua:

  1. He pānga taharua hāngai, otirā ko tā te Kaiaromatawai:
  • e hāngai ana tana whai wāhi ki tētahi marohitanga (hei kaiwhakauru, kaiwhakahaere, whakaruruhau, hoa rangapū rānei, he hononga whaiaro tūtata rānei ki te kaitono, hei tauira, nō te tūranga whānau kotahi,
  • he hoa mahi tahi, e whai wāhi ana rānei ki te marohitanga a te kaitono.
  1. He pānga taharua tāhapa, otrā ko tā te Kaiaromatawai:
  • e whai tūranga mahi ana i tētahi wāhi mahi e whai wāhi ana ki tētahi marohitanga, engari kāore i whai wāhi ki te marohitanga ake a te kaitono
  • he hononga whaiaro, ngaio hoki/rānei ki tētahi o ngā kaitono, hei tauira, he hoa
  • e aromatawai ana i tētahi marohitanga e whakawātia ana, otirā tērā pea e tautute ana ki ā rātou mahi pakihi.

Ko te ariā o tētahi hononga whaiaro tūtata, e whakaarotia ai he tino whāiti, hei tauira, te hononga hāngai (whaiāipo, tūranga whānau kotahi, tautetanga). E kore te hononga ki te iwi me te hapū e piki ki te paerewa o te pānga taharua hāngai, māna, nā te āhua o ētahi atu hononga, tūranga, tauākī tūmatanui, ka eke pea tētahi pānga taharua ōkiko, aroā rānei.

Ngā paearu aromatawai

Ka aromatawai te Pae Aromatawai i ngā marohitanga, atu ki ia paearu i raro, ā, ka tuku piro mai i te 1 (Koretake) ki te 7 (Kairangi).

Paearu Kairangi: 50% te tohanga

Hautūtanga Māori - ka pēhea te āhua o te hautūtanga Māori o tō kaupapa?

Kairangitanga o te kaupapa:

  • Ngā Takuhe Iti - Ka whanaketia e te kaupapa te raukaha me te āheinga o te rōpū e tono ana, āna kaimahi rānei, ki te ārahi me te whai wāhi ki te mahi rangahau, te pūtaiao me te auahatanga?
  • Ngā Takuhe Wawaenga - Ka urupare ngā whāinga o te kaupapa rangahau e marohitia ana, ki ngā matea mōhiohio, rangahau rānei kua tautuhia, ki tētahi āpure raukaha me te āheinga rānei?
  • Ngā Takuhe Nui - Ka whakamārama anō te marohitanga i tētahi wero motuhake e rapu nei te rangahau ki te whakatau ake, ā, me tētahi mahere kounga ki te whakawhiti i aua kitenga rangahau ki ngā mahi ōkiko, e whai hua ai te Māori?

Paearu pāpātanga 50% te tohanga

Ngā hua - Ka hua ake i te kaupapa nei ngā hua ōkiko ki te Māori?

Ka āwhina tēnei kaupapa i ngā hapori Māori kia whai wāhi, ki te whakamahi rānei i ngā rangahau, te pūtaiao me te auahatanga, ā, e whakaatu ana te marohitanga i te korahi tika o te pānga uara ki te takuhe e whāia ana.

Ngā whakatau tuku pūtea

Nō te Mana Ahumoni kua Tohua i MBIE te mana ki te whakaae, te whakahē rānei ki ngā tūtohu tuku pūtea ka whārikihia ki te pūrongo a te Pae Aromatawai.

Tērā pea ka tā te whakatau me ngā tūtohu:

  • he whakatau i ētahi herenga motuhake hei āpitinga ki ngā ture me ngā herenga ahuwhānui.
  • he whakatau i ētahi herenga i mua i te kirimanatanga.
  • he whakahē ki te tuku pūtea ki ētahi marohitanga.

Ka whakamōhio mātou i te kaiwhakapā a te marohitanga angitu ki tā mātou whakatau tuku pūtea. Ka whakaputaina te whakatau tuku pūtea ki te paetukutuku a MBIE, ā, mā tētahi pānuitanga pāpāho hoki.

Te Tuku Kirimana me te Utu

Ko ngā kaitono ka angitu, ka kuhu ki tētahi kirimana tuku tahua o He aka ka toro ki a MBIE. Ko te tūmanako ka waitohua, ka whakahokia te kirimana tuku pūtea ki a MBIE i roto i te rua wiki o te whiwhinga. Tērā pea me tuku tārua ngā Tarahiti o tāna Puka Whakamana.

Kei raro tētahi aratohu o te āhua o te utu i ngā pūtea:

  • Mō ngā takuhe iti, ka utua te katoa i te wā ka waitohua te whakaaetanga tuku pūtea.
  • Mō ngā takuhe wawaenga, ka utua te katoa i te wā ka waitohua te whakaaetanga tuku pūtea.
  • Mō ngā takuhe nui, ka utua te 50% i te waitohutanga, te 40% i waenganui o te wā kirimana, me te 10% i te otinga.

Te tuku pūrongo me te aroturuki

Ka uru ki te tuku pūrongo me te aroturuki i ngā whakaritenga, tētahi pūrongo whakamutunga e pā ana ki te otinga o ngā kaupapa katoa, me te pūrongo whakapuakitanga pūwaenga mō ngā kaupapa 12 marama, neke atu rānei. Hei te roanga o ngā kaupapa katoa, ka mahi tūtata ngā kaimahi a MBIE ki ngā kaihautū kaupapa ki te tuku tautoko.

Ka uru ki te whakapuakitanga pūwaenga tētahi tauākī e kōrero ana mō te tūnga o te kaupapa, hei tauira; e ū ana, e kotiti ana rānei; ā, mēnā he tūraru e pihi ake ana, he aha te whakamaurutanga.

Whakapā mai

Īmēra  Ngā tono e pā ana ki te tuku tono: EIVM@mbie.govt.nz

Waea ki 0800 693 778 (Mane ki te Paraire, 8:30am ki te 4:30pm)

Last updated: 22 August 2023